babaadam
Aktif Üye
Aliyev: 30 yıl işgal altında kalan toprakların en büyük sorumlusu Ermenistan’ı durdurmayan devletler
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan’ın işgali altındaki toprakların kurtarılması için 27 Eylül 2020’de başlatılan 44 günlük savaşın birinci yılında Anadolu Ajansı’na değerlendirmelerde bulundu.
Aliyev’in AA’ya yaptığı açıklamalar şöyle:
Sayın Cumhurbaşkanı, Anadolu Ajansının röportaj talebini kabul ettiğiniz için epeyce teşekkür ederiz size. Değerli bir tarihteyiz. Azerbaycan’ın zaferinin, yaklaşık 30 yıl boyunca işgal altında olan topraklarını kurtarılmasına başlandığı 27 Eylül tarihinin birinci yılındayız. O güne dönmek istersek, Azerbaycan niye karşı atağa geçti
Ermenistan’ın bize karşı son devirdeki provokasyonları sistemli hale gelmişti. Bize yönelik açıklamaları ve attıkları adımlar, Ermenistan’ın yeni savaşa hazırlandığını gösteriyordu. Bunun sebeplerini bugüne kadar da anlayabilmiş değilim. Zira öteki bir devletin toprağını 30 yıl boyunca işgal altında tutan bir devlet yeni bir savaş istiyorsa bunun sebebi fazlaca önemli araştırılmalıdır. Sözlerimi kanıtlayan adımlar da göz önündedir. Zira temmuzda Azerbaycan-Ermenistan hududunda, Ermenistan askeri provokasyon yaptı ve bu provokasyon kararı 13 asker ve sivil hayatını yitirdi. Azerbaycan bu biçimde düşmana hak ettiği karşılığı verdi ancak biz devlet sonunu geçmedik. Yalnızca, onları girdikleri Azerbaycan yerlerinden çıkardık ve birkaç gün süren çatışma bitmiş oldu.
çabucak sonrasında ağustosta bir sabotaj kümesi gönderdiler. Temas çizgisini geçtiler ve orada bizim askerlerimiz onlara silah bıraktırdı. Bir yıl evvel Birleşmiş Milletler (BM) Genel Heyetinde yaptığım konuşmada Ermenistan’ın yeni savaşa hazırlandığını demiştim. Üç gün daha sonra bizim mevzilerimiz ve yerleşim ünitelerimiz bir daha topçu atışı altına alındı. bir daha şehitler verdik. Ve benim buyruğumla geniş kapsamlı karşı taarruz operasyonuna başladık ve bildiğiniz üzere bu operasyon büyük zaferle sonuçlandı.
Bir yıla dönüp baktığımızda şüphesiz tüm bu gelişmeleri, tüm bu olayları daha net tahlil etme imkanı elde ediyoruz.
Görünen o ki Ermenistan idaresi, iktidara yeni gelmiş idare rastgele bir askeri muvaffakiyetle da övünmek istiyordu, rastgele bir askeri muvaffakiyet elde etmek istiyordu. Lakin hesapları tutmadı, hayli büyük yanılgı yaptılar. Bunun kararında da acı hezimete uğradılar.
Sayın Cumhurbaşkanı, bu savaş önlenemez miydi? Çok uzun müddet faaliyet gösteren Minsk Kümesi eş liderlerinin temasları vardı. Minsk Kümesi eş liderleri yahut öbür faktörler bu savaşı önleyebilirler miydi, nasıl önlemeleri gerekirdi aslında?
Olağan önleyebilirlerdi. Tekraren ben bu bahisle ilgili görüşlerimi bildirmiştim. Minsk Kümesi vaktinde Ermenistan’a önemli baskı yapsaydı olağan ki Ermenistan işgal altında tuttuğu topraklardan çıkmak mecburiyetinde kalacaktı. bu biçimde bir durumda savaşa gerek kalmazdı. Minsk Kümesine eş başkanlık eden üç devlet BM Güvenlik Kurulunun üç daimi üyesi bulunmasına karşın onlar bu baskıyı yapmadı. Bunlar dünya çapında en kuvvetli ülkeler olarak kabul ediliyor. Onların siyasi yükleri, siyasi imkanları yok muydu ki Ermenistan’a bu önemli bildirileri göndersinler. Yalnızca olarak ‘ne savaş ne barış’ siyasetini tercih ediyorlardı.
Öbür taraftan ben Minsk Kümesi eş liderlerine ve öbür büyük devletlere Ermenistan’a yaptırım uygulamaları konusunda tekraren müracaat ettim. Bu da savaşı önleyebilirdi. Zira bu yaptırımlar Ermenistan’a için büyük külfetler yaşatacaktı ve onlar mecbur olup bizim topraklarımızdan çıkacaktı.
Biz sorunun barış yoluyla çözülmesi için tüm yolları kullandık. Savaş olmasın, kan dökülmesin. Ama bunun yanında ben diyordum ki biz bu durumu kabullenmeyeceğiz, ne değerine olursa olsun kendi topraklarımızı kurtaracağız. Yalnızca talih veriyorduk.
Ermenistan’da 2018’de iktidara gelen yeni idare müzakere sürecine de büyük darbe vurdu. Zira onların uygunsuz ve sorumsuz açıklamaları müzakere sürecini felç etti. Bu durumda Minsk Kümesi olumlu ve hamasetli adımlar atmalıydı lakin onlar yalnızca gözlemliyorlardı. Yalnızca seyirci üzere yaklaşıyorlardı buna. ötürüsıyla 2. Karabağ Savaşı’nın başlamasında şüphesiz en büyük sorumluluk Ermenistan’dadır. beraberinde Ermenistan’ı vaktinde durdurmayan büyük devletler de sorumluluk taşıyor.
Uzun müddet statükoyu devam ettirme stratejisi yürüttü eş başkanlığı yürüten ülkeler. Pekala, zaferden daha sonra yine Minsk Kümesi Eş Liderlerinin devreye girmesi, mekik diplomasisi yürütmesi kelam konusu. bu biçimde talepler var. Bu mevzuda ne düşünüyorsunuz? Bir yararı olacak mı bunun?
İşgal periyodunda Minsk Kümesine başkanlık eden ülkeler, onların cumhurbaşkanları birkaç kere hayli olumlu açıklamalar yaptı, neredeyse 7-8 yıl evvel. Onlardan biri de şuydu ki, açıkça da beyan edilmişti ki statüko kabul edilemez ve değiştirilmelidir. Biz de bunu hayli olumlu karşıladık. Şahsen ben bu bahisle ilgili kendi görüşlerimi tekraren beyan etmiştim ve demiştim ki bu uzun yıllardır beklenen bir açıklama. Statükonun değiştirilmesi işgalin sonlandırılması demektir. Ancak bu açıklamalardan daha sonra onlar pratik adımlara geçmediler. İlaveten, bir süre daha sonra bu açıklamadan da geri çekildiler ve eş liderlerce ortaya yeni bir söz atıldı: ‘Statüko sürdürülebilir değil.’ Bu açıklamalar içinde fazlaca büyük fark var. Bir var ‘kabul edilemez’, bir de var ‘sürdürülebilir değil’. bu biçimde da ben onları eleştirerek demiştim ki bu tavır değişikliği Ermenistan’ın işgalcilik siyasetinin değirmenine su taşıyor. Maalesef daha sonraki periyot de gösterdi ki Minsk Kümesi bu mevzuyu çözmek niyetinde değildi. Ve savaş vaktinde, 44 günlük savaşta biz bunu bir sefer daha gördük. Zira bize karşı BM’de mevzuyu gündeme getiren Minsk Kümesine eş başlık yapan birtakım ülkelerdi. Savaş sürüyor, biz kendi topaklarımızda memleketler arası hukuku bir daha sağlıyoruz, adalet savaşına çıkmışız, BM’de bize karşı rastgele bir yaptırım konusunu ortaya atmak büsbütün adaletsizdi.
Şimdiki periyoda gelindiğinde Minsk Kümesinin faaliyetini biz görmüyoruz diyebiliriz. Adeta müzakere süreci devrinde onlar geliyordu, tekliflerde bulunuyorlardı, cumhurbaşkanları seviyesindeki görüşmelerin gündemini belirliyorlardı, müzakere edilecek mevzuları bize öneriyorlardı, her iki taraf da mutabakat temelinde bu hususları müzakere ediyordu. Artık ise savaşın bitmesinden yaklaşık bir yıl geçmesine karşın onlardan rastgele bir teklif yoktur. Bir defa Azerbaycan’a geldiler ve ben onlara dedim ki siz teklifler verin. Biz bu mevzuyu çözdük. Dağlık Karabağ sorunu bitmiş oldu. Dağlık Karabağ isminde idari ünite mevcut değil. Bu günlerde BM Genel Heyet Toplantısındaki konuşmamda da tüm ülkelere seslenerek dedim ki rica ediyorum bundan daha sonra Dağlık Karabağ tabiri kullanılmasın. O denli bir ünite yoktur Azerbaycan yerinde. Karabağ bölgesi var, Doğu Zengezur var.
Bu durumda Minsk Kümesinin faaliyeti için bugün yeni bahisler ortaya çıkmalıdır. Dağlık Karabağ sorunu bitti. Artık ne yapıla bilir. İnanç artırıcı önlemler, yolların açılması, koridorların açılması, barış sürecine takviye vermek, Ermenistan-Azerbaycan münasebetlerini sisteme sokmak, Ermenistan ile Azerbaycan içinde barış mutabakatının imzalanmasına çalışmak. Onların faaliyet alanı bundan daha sonra saydıklarımdan ibaret olmalıdır. Dağlık Karabağ’ın, olmayan bir kuruluşun statüsü olabilir mi. şüphesiz olamaz. Ben demiştim ve bir daha söylemek istiyorum ki şayet birileri Dağlık Karabağ’a statü vermek istiyorsa kendi ülkesinde bir arazi versin, orada bir kurum oluştursun yahut cumhuriyet oluştursun, onların bağımsızlığını tanısın. Biz de tanıyalım ancak Azerbaycan yerinde değil.
Minsk Kümesi Eş Liderlerinin 44 günlük savaştan daha sonra oluşan gerçekliği kabul etmesi ve bunun üzerine bir şeyler yapması gerektiğini mu söylüyorsunuz?
Minsk Kümesinden bugüne kadar 2. Karabağ Savaşı’ndan daha sonra rastgele bir teklif bize verilmedi. Ve teklif olmadığı için Minsk Kümesinin faaliyeti hakkında konuşmanın yeri yok. Artık bir yıl geçti. Ne teklif ediyorsun. Diyorsun ki bu çatışma çözülmelidir. Ben Azerbaycan olarak diyorum ki ben bunu çözdüm. Kendi başıma. Bütün baskılara karşın. ötürüsıyla bir teklif olmalıdır. Neyle uğraşmalılar. Ben kendi fikirlerimi söz ettim. Gerisi onların sorumluluğunda.
Bölgede oluşan gerçeklikten daha sonra bir bildiri imzalandı Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya içinde. 9 unsurluk bildirinin hayata geçirilmesi konusunda mutlu musunuz? Geçen bir yıl içerisinde gereğince hayata geçirildi mi? Neler eksik bu unsurlardan?
Genel olarak mutluyum. Zira oradaki en önemli bahisler çözüldü. Ermenistan bu bildiriye imza atarak yükümlülükler almıştı. Bu yükümlülükleri mecburi biçimde yerine getirdi. Bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi savaştan derhal daha sonra oldu. bu biçimde işgal altında olan bölgelerden Ermeni güçlerin çıkartılması orada açıkça belirtiliyordu. Savaş bittikten daha sonra 20 gün içerisinde Ağdam, Kelbecer ve Laçın vilayetleri bize geri verildi. bu biçimde Ermenistan epeyce sorumlu yaklaşıyordu bu mevzuya. niye. Zira dehşet içerisindeydiler. Zira biliyordu ki şayet 10 Kasım tarihinde bu bildiriye imza atmasaydı onların durumu daha da makus olabilirdi. Yani bizi durduracak bir güç yoktu. Savaş periyodunda ben tekraren Azerbaycan halkına hitap ederek diyordum ki Ermenistan bize tarih versin, takvim versin. Ne vakit bizim topraklarımızdan çıkıyor. Biz çabucak savaşı durdurmaya hazırız. Bu tarih bize 9 Kasım’da verildi. Ermenistan kapitülasyona imza attı ve 10 Kasım’da savaş durdu. ötürüsıyla o değerli hususların tahlili Ermenistan’ın endişe içerisinde olmasından kaynaklanıyor. daha sonra ne oldu. Barış güçleri geldi. bir süre geçti ve geride
Savaş bittikten 15-20 gün daha sonra Ermenistan’dan barış güçlerinin sorumluluğundaki bölgeden, Laçın koridorundan, kurtarılan topraklara bir sabotaj kümesi gönderildi. 62 kişilik küme. Bu 10 Kasım bildirisine tam alışılmamıştır. Azerbaycan ordusu onları etkisiz hale getirdi ve onlar tutuklandı. Artık onlara savaş esiri diyorlar. Ancak gidin bakan memleketler arası konvansiyonlara. Savaş esiri kimlere denir. Onlar savaş esiri değil. Savaş bitti, 10 Kasım bildirisi imzalandı. daha sonrasında gönderilen rastgele bir asker sabotaj kümesi üyesi olarak tespit edilmelidir. Bu bahis tahlile ulaşmadı. Bu epeyce değerli bir mevzu ve ısrar ediyoruz ki tahlile kavuşsun. Tam tahlilini bulsun. Kısmen tahlile kavuştu.
Öbür bahis koridorların açılmasıdır. 9 Kasım’dan 10 Kasım’a geçen gecede imzalanan bildiride açıkça belirtiliyor ki Azerbaycan’ın ana karası ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti içinde temas kurulmalıdır. Bu ilişki sağlandı mı. Hayır. Bu ilişkiyi sağlamak için o kadar da büyük vakte gereksinim yok. Burada karayolu aralığı toplam 40 kilometre. Biz artık savaştan daha sonraki bir yılda bin kilometreden çok yol yaptık hem toprak yol hem asfalt yol. Artık orada 40 kilometrelik yolun açılması büyük sorun değil. Lakin buna karşın hatta Ermenistan buna istek göstermiyor. Müzakereler sonuçsuz kalıyor. Ermenistan, 10 kasım bildirisinin koşullarını kabaca ihlal ediyor. Biz şimdilik sabırlı davranıyoruz. Temkinli davranıyoruz. Lakin bizim sabrımızın da hududu var. 2. Karabağ Savaşı gösterdi ki sabrımız tükendiğinde neler oluyor. ötürüsıyla Ermenistan idaresine baht veriyoruz ki 10 Kasım bildirisinin tüm kurallarını yerine getirsin ve sorumlu davransın.
Laçın koridorunun denetimini o bölgede nazaranv yapan süreksiz bakılırsavli Rus askerleri sağlıyor. Sabotaj kümelerinin faaliyetlerine ait şikayetlerinizi Moskova’ya ilettiğinizde nasıl bir karşılık alıyorsunuz ve size verilen cevaplar bölgeye yansıyor mu?
şüphesiz biz bu durumlarla ilgili Rusya’ya şikayetlerimizi belirtiyoruz. Haklı şikayetlerimizi belirtiyoruz. Ama o sabotaj kümesinin oraya girmesi bu biçimde oldu ki Rus barış güçleri çabucak hemen tam yerleşmemişti. Zira 10 Kasım’da savaş bitmiş oldu. daha sonrasında bir süre gerekiyordu ki Rus barış güçleri, yaklaşık 2 bin asker oraya yerleşsin. Orada boşluklar oldukcatu. Burada adil olmak zorundayız. Onlar çabucak hemen o bölgeyi tam denetim altına alamamıştı. Ermeniler de bunu fırsat bilerek sızdı bizim kurtarılan topraklara.
Ama genel olarak Rus barış gücünün faaliyeti olumlu değerlendirebilirim. elbette bizim mutlu olmadığımız hususlar da var, şikayetlerimiz de var. Birinci sırada bizim topraklarımıza yabancı ülke vatandaşlarının yasadışı ziyaretleriyle bağlı. Biz tekraren bu mevzuyu gündeme getirdik. Zira Karabağ bizim arazimizdir. Bizim müsaademiz olmadan o bölgelere hiç bir yabancı vatandaş yahut araç giremez. Bizden müsaade alınmalıdır. Ama söyleye bilirim ki tam, yüzde yüz seviyede bu çabucak hemen çözülmedi. halbuki onu da söylemeliyim ki yabancı vatandaşların Karabağ’a yasadışı gelmesi durumları hayli az sayıdadır. Bunu da belirtmeliyiz. Bizim siyasetimiz ve ısrarlarımız kararı artık bu sürece de son veriliyor. Ancak biz olağan olarak isterdik ki bizim egemenliğimize, toprak bütünlüğümüze tam biçimde hürmet gösterilsin. aslına bakarsan üst seviye Rus yetkililer de Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğunu belirtiyor. Bu durumda orada nazaranv yapan askerler de faaliyetlerini bu açıklamalara uygun biçimde yürütmelidir.
Geçtiğimiz günlerde Ermenistan Savunma Bakanı ile Rusya Savunma Bakanının bir görüşmesi olmuştu. O toplantıdan daha sonra ‘Ermenistan’ı silahlandırılma süreci bir daha başladı’ biçiminde bir açıklama yapıldı. Bu açıklama size ne düşündürüyor. Bu silahlandırma süreci bölgeyi nasıl tesirler. Yok olan bir Ermenistan ordusu artık bir daha Rus silahlarıyla ayağa kalkmaya çalışacak. Bu husustaki fikirlerinizi almak isterim.
Bu bahisten haberdar olduğumuzda çabucak Rusya tarafına sorduk, bu bahsin ne olduğu ile ilgilendik. Lakin bize bilgi geldi ki Ermeni basınında çıkan bu açıklama gerçeği yansıtmıyor. Rusya Savunma Bakanı bu biçimde kelamlar söylemedi. Bu, Ermenistan propagandasının nahoş amelidir. bu biçimde kelam söylenmedi. Bize resmi biçimde bildirildi ki bu biçimde bir plan yok. Ermenistan ordusunun bir daha parasız silahlandırılmasıyla ilgili biz Rusya tarafınca kâfi cevabı aldık. Biz bu mevzuyu gündemden çıkarttık. Bu, Ermenistan’ın nahoş amellerinden vaz geçmediğini gösteriyor. Ortaya atılan bu palavra birinci olarak fazlaca büyük yanılgıdır. Şayet sen Rusya Savunma Bakanının söylemediği kelamları yayıyorsan bu en azından sorumsuzluktur, provokasyondur. İkincisi, biz bunu tekraren işgal periyodunda de gördük, işgalden daha sonra da gördük, Ermenistan ve Rusya’da faaliyet gösteren Ermeni lobisi her gün Rusya ile Azerbaycan münasebetlerinde çatlak oluşması için çalışıyor. Her gün, nizamlı olarak. Onların günlük işi Azerbaycan’a kara yakmak, Rusya basınında Azerbaycan’la ilgili olumsuz imaj oluşturmak, Rusya ile Azerbaycan’ın alakalarına gölge düşürmektir. Düşünüyorlar ki bu durumda intikamcı güçler bir daha baş kaldırarak bize karşı savaşa çıkabilirler. Ama onlar yanılıyor. Birincisi Rusya-Azerbaycan alakaları yeteri kadar yüksek seviyeli bağlardır ve biz tüm bahisleri açıkça müzakere ediyoruz. Cumhurbaşkanları seviyesinde, savunma bakanları seviyesinde, dış işleri bakanları seviyesinde. Rastgele tarafı rahatsız eden bir bahisle ilgili biz derhal temasta bulunuyoruz ve bu hususları çözüyoruz. Bugün söyleyebilirim ki Rusya-Azerbaycan ilgilerinde rastgele acil bir sıkıntıyı çözmekle ilgili bir mevzu da yoktur. Zira bu alakalar yeteri kadar olumludur. Ermenistan’ın bu propaganda eforları onlara muvaffakiyet getirmeyecektir. Ermenistan’ın bir daha silahlanmasıyla ilgili bizim tasamız Rusya tarafınca anlayışla karşılanıyor.
‘Ermenistan anayasasında Türkiye’ye karşı toprak argümanı var. Bundan vazgeçmeliler’
Vakit zaman Ermenistan silahlı kuvvetleri ve siyasetçiler tarafınca farklı görüşler, beyanatlar lisana getiriliyor. Savunma Bakanlığı bu biçimde açıklamalar yaparken Başbakan Paşinyan Türkiye ile görüşmek istediğine yönelik tabirler kullanıyor. bu biçimde cümleleri var. Birkaç kere geçtiğimiz haftalarda bunu sık sık yineladı. Paşinyan’ın bu kelamlarını siz nasıl değerlendiriyorsunuz? Artı, bu niyet Türkiye ile Azerbaycan tarafınca kâfi mi. Yani temasa başlayabilmesi için yapması gereken, yerine getirmesi gereken sorumlulukları var mı Ermenistan’ın?
Biliyor musunuz, savaştan evvel ve savaş vakti Ermenistan yöneticileri tarafınca o kadar tezatlı o kadar yanlış ve palavra beyanatlar oldu ki onların sayısı hesabı yok. Artık bu tıp örnekleri saatlerce gösterebiliriz. Biz kentleri, köyleri kurtarırken onlar ise bizim kentlerimizi bir daha işgal ettiklerini bildiriyorlardı. Biz kurtarılan kentlerimizde bayraklarımızı yükselttiğimizde onlar bunu inkar ediyordu. Yani beyaza siyah, siyaha beyaz demek onların karakteridir. ötürüsıyla onlar rastgele bir açıklamada bulunduğunda doğrusunu söylemek gerekirse biz bunu ciddiye almıyoruz. Tahlil etmek lazım, netleştirmek lazım. Zira burada bir palavranın, gerçekleşmeyen isteklerin, hülyaların ve provokasyonların bir sentezidir. Bugünkü Ermenistan işte budur. Biz söylemiş olduğimizde ki bu başarısız devlettir, bunun milletlerarası bir ismi da var “failed state”, biz bunu demek istiyorduk. Her devletin devletçilik sembollerinden biri de sorumlu davranmaktır. Lakin biz bunu görmüyoruz. Ermenistan-Türkiye bağlarının olağanlaşmasına gelirsek biz olağan olarak tüm bölgede barış olmasını istiyoruz. Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın önerdiği 3+3 platformunun bunun en hoş yolu olacağını düşünüyorum. Ancak Ermenistan çabucak hemen bunu kabul etmiyor. Artık Türkiye Cumhurbaşkanı tarafınca bu seslendiriliyor. Ermenistan’a talih veriliyor. Lakin Azerbaycan bunu destekledi, Rusya destekledi, İran destekledi, Ermenistan ise buna karşı çıkıyor. Buna karşı çıkan Ermenistan artık Türkiye ile bağlantılarını olağanlaştırmak istediğini beyan ediyor. Şayet olağanlaştırmak istiyorsan sen birinci vakit içinderda bu teklife olumlu cevap ver. Aksi biçimde burada bir daha çelişki oluşuyor. Anlaşılmazlık oluşuyor. şüphesiz şayet ne vakitse Ermenistan tarafınca seslenen resmi açıklamalar gerçek siyasetle uzlaşırsa bu biçimde tahlil yapmak daha kolay olacaktır. Siz de uygun biliyorsunuz ki Ermenistan anayasasında Türkiye’ye karşı toprak savı var. Bundan vazgeçmeliler. Evvel anayasasını bir daha çalışıp kabul ettirmelidirler. Ermenistan üzere güçsüz ve büsbütün darmadağın edilmiş ülke Türkiye üzere dev ülkeye karşı nasıl toprak savında bulunabilir. Bu, ruhsal hastalığa benzeyen bir şeydir. ötürüsıyla bundan vazgeçmeliler. Azerbaycan’a karşı argümanlarından vazgeçmeliler. Azerbaycan’la münasebetlerini normalleştirmeliler ve Türkiye tarafının her vakit bölgede barış ve geniş çaplı işbirliğinden yana olduğundan eminim. Bugün de bu biçimdedir. Türkiye’den çok olumlu sinyaller geliyor. Lakin Ermenistan’da bunun yanlışsız kıymetlendirilmesi gerekir. Lakin maalesef savaştan, 2. Karabağ Savaşı’ndan evvelki 2 yıllık süreçte Azerbaycan tarafınca verilen olumlu sinyaller orada yanlış anlaşıldı. Biz zayıflık olarak, bir güçsüzlük olarak. halbuki biz kan dökmek istemiyorduk. Biz gücümüzü biliyorduk. Sorunu güç yoluyla çözebileceğimizi biliyorduk. Ermenistan ise buna inanmıyordu. Artık de geç değil. Yeni oluşan realiteyi yanlışsız kavrasın, bu realiteye nazaran adımlar atsın, haritaya bakarak kendi yerini orada bulsun, şayet bulabilirse, bir noktadır ve buna uygun adımlar atsın. Bu durumda bölgede geniş çaplı işbirliği mümkün olabilir.
‘Ermenistan, tıp aleminde tahlil edilirse daha gerçek olur’
Şurada insanın aklına şu biçimde bir şey geliyor. Bölgesindeki ülkelerin taleplerine, ilgilerine kıymet vermeyen Ermenistan’ın gerisinde nasıl bir güç olabilir ya da neyi planlıyorlar ki bu biçimde kararlar uygulamaya çalışıyorlar efendim?
Bunu ben söyleyemem. Bunu her biçimde mevzuyla ilgilenen siyaset bilimci ve analistler söyleyebilir. Ama deneyimime dayanarak söyleye bilirim ki onların biroldukça adımları irrasyonel adımlardır. Yanı gerçeklikten uzak, rastgele bir mitolojiye, hülyalara ve gerçekleşmeyen isteklere dayanan bir yaklaşımdır. Bunu da siyasi alemde yanlışsız tahlil etmek epey zordur. Bu her biçimde tıp aleminde tahlil edilirse daha gerçek olur.
‘Azerbaycan topraklarını kullanıyorsa vergi ödemeliler’
Az evvel bölgesel iş birliğinden bahsettiniz. Cumhurbaşkanı Erdoğan’la sizin daima dillendirdiğiniz 6’lı iş birliği platformunun oluşmasından bahsettiniz. Bu platform içerisinde İran’ın da ismi geçiyor. Lakin geçtiğimiz günlerde İran’dan gelen TIR’ların Hankendi’ne gittiğine ait manzaralar ortaya çıktı ve siz de şikayetinizi lisana getirdiniz bu konularda. Çabucak peşi sıra, İran hududunda İran askerlerinin tatbikat imgeleri paylaşıldı. Bu mevzuda bir değerlendirmenizi almak isterim. Anlık bir şey miydi yoksa planlı, belirli bir bildiri içeren hareketler miydi?
İran tırlarının yasa dışı biçimde Karabağ bölgesine gitmesi birinci kere olmuyor. Bu işgal periyodunda de tekraren olan olaylardır. Bu TIR’la sistemli biçimde oraya gidiyordu. Bizim bilgimiz vardı. Lakin şimdiki üzere net bilgi olağan olarak yoktu. Bunu göz önünde bulundurarak çeşitli kanallarla İran tarafına hoşnutsuzluğumuzu söz ediyorduk. Ama bu süreç devam ediyordu. Savaş bittikten daha sonra artık Laçın koridoru bizim gözümüzün önündedir. Bizim askeri mevzilerimizden Hankendi’ne giden yola olan ara tahminen de 5-6 metredir. Biz Laçın koridoru boyunca ayrıyeten Şuşa etrafında ve başka bölgelerde yeteri kadar teknik imkanlara sahibiz. Kameralar var. Uyduyu kullanıyoruz, İHA’ları kullanıyoruz. Biz gördük ki TIR’lar savaş daha sonrasında da oraya gitmeyi sürdürüyor. Bu durumda ben cumhurbaşkanlığı ofisinin çalışanlarına talimat verdim ki İran’ın Azerbaycan büyükelçisi ile konuşsunlar. Biz bunu resmiyete dökmek istemiyoruz. Dostça konuşsunlar ve buna son verilmesi gerektiği söylesinler. Bu bize karşı saygısızlıktır. Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne karşı saygısızlıktır, buna son verilmelidir. Bu konuşma yanılmıyorsam Temmuz ayında oldu. daha sonrasında olağan ki biz bunu takip etmeye başladık ve her ayın başında bizde bilgi birikiyor ki kaç TIR çıktı, kaç TIR girdi, ne getirdi, ne götürdü. Onların plakalarına kadar tüm bilgiler bizde var. Bunlar basında yer aldı. Lakin daha sonra ne yaptılar. İran TIR’larına Ermeni plakaları yapıştırmaya çalıştılar. bu biçimde sahtekarlığa el attılar. Bizi kandırmaya çalıştılar. O denli maharetsiz bir iş yaptılar ki aracın üzerindeki tankerde Farsça yazılar, aşağıda ise Ermeni plakaları. Onu da size belirteyim ki birebir plakaları birkaç aracın üzerine de yapıştırdılar. Bu iş o kadar sistemsiz yapıldı ki. Bu da onu gösteriyor ki bu işi devam ettirmek lakin perdelemek istiyorlar. Bu durumda, bir ay geçtikten daha sonra biz artık resmi metotla diplomatik nota verdik, İran’ın Azerbaycan büyükelçisi dışişleri bakanlığına davet edildi. Şikayetler ona bildirildi ve bu duruma son verilmesi rica edildi. Bu Ağustosun ortalarında olan olaydır. Ümit ediyorduk ki buna son verilecek. Lakin 11 Ağustos-11 Eylül içinde yaklaşık 60 İran tırı yasa dışı biçimde Karabağ’a hareket etti. Bunu önlemek için biz artık pratik adımlara geçtik. Bizim davranış ve adımlarımız sorumluluk sahibidir, dostluk ilgilerine dayanmaktadır. Birinci kere kelamlı ikaz, ikinci defa resmi nota, üçüncü kere denetim noktaları, gümrük, hudut, polis. bu biçimdece biz Azerbaycan toprağından geçen yolu denetim etmeye başladık ve daha sonrasında Karabağ’a giden TIR’ların sayısı sıfıra indi. Bakınız, buraya vardırmak gerekli miydi? Orada, Rus barış gücünün denetimindeki Karabağ bölgesinde toplam 25 bin insan yaşıyor. Bu pazar o kadar mı kıymetli? Bu ticaret, dost ve kardeş olarak gördüğün ülkeye açıkça saygısızlık edecek kadar mı kıymetli? olağan olarak biz milletlerarası konvansiyonlar ve milletlerarası hukukla tespit edilen tüm imkanları kullandık. Kimileri diyor ki yalnızca İran araçlarından gümrük vergisi alıyoruz. Biz artık yabancı ülkeye gittiğimizde gümrük vergisi ödüyor muyuz, ödüyoruz. Onlar da Azerbaycan topraklarını kullanıyorsa vergi ödemeliler. Bu mevzunun bir tarafı.
Hududumuzun yakınlarında yapılan askeri tatbikata gelince ise bu epey şaşırtan bir olaydır. Zira 30 yıllık bağımsızlık periyodunda bu biçimde olaylar olmamıştı. birinci vakit içinderda söylemeliyim ki her ülke kendi topraklarında istediği askeri tatbikatı yapabilir. Bu onun hâkim hakkı. Buna kimse kelam söyleyemez. Lakin bunu bir vakit kesitinde tahlil ettiğimizde bunun hiç bir vakit olmadığını görüyoruz. niye artık ve niye bizim hududumuzda? Bu soruları ben değil Azerbaycan toplumu soruyor. Bu soruyu dünyadaki Azerbaycanlılar soruyor. Bir soru da soruluyor ki niye işgal devrinde o bölgede tatbikat yapılmıyordu. Ermenilerin Cebrayıl, Zengilan ve Fuzuli’de olduğu periyotta niye tatbikat yapılmıyordu. niye biz bu toprakları kurtardıktan daha sonra, 30 yıllık esaret ve işgale son verdirdikten daha sonra bu yapılıyor. Bu sorular legal sorulardır. şüphesiz biz bölgede uzun müddetli iş birliğine darbe vuracak hiç bir durumun olmamasını istiyoruz. Bir defa daha söylemek istiyorum, Azerbaycan burada da epeyce sorumlu ve ölçülü davranıyor. Bizim legal adımlarımıza karşı gösterilen duygusal yansıların süreksiz olduğunu umuyorum.
“İşgali 30 yıl boyunca görmeyen ya kördür ya da nankördür ya da yalnızca riyakardır”
Ulaşım problemlerinden kelam etmişken, Zengezur koridoru Ermenistan’ın ilgilerini olağanlaştırmaya başlamasına bir kural mıdır?
şüphesiz bir kuraldır. Zira 10 Kasım bildirisinde bu belirtiliyor. Ermenistan bu yükümlülüğü aldı. Şayet bu yükümlülüğü icra etmezse bu biçimde hangi olağanlaşma kelam konusu olabilir. İkincisi, bir daha evvelki fikirlerime dönüyorum. Ermenistan, savaş daha sonrası periyodu epey yanlışsız tahlil etmelidir. Artık durum büsbütün farklı. Şimdiki durum güçlerin oranını açıkça gösteriyor. İşgal devrinde de biz hem kendimizin birebir vakitte Ermenistan ordusunun hangi imkanlara sahip olduğunu biliyorduk. Biz dengeyi fazlaca önce kendi lehimize değiştirdiğimizi biliyorduk. Artık bunu tüm dünya görüyor. O yüzden şimdiki durumda Ermenistan’ın Azerbaycan’la bağlantılarını normalleştirmesi için daha fazla efor göstermesi gerektiği kanısındayım. Zira bu onlar için kıymetlidir. Biz bunsuz da yaşa biliriz. Nasıl ki yaşadık. Artık de yaşıyoruz ve daha yeterli yaşayacağız zira o büyük toprağa bir daha sahip olduk. Kendi topraklarımıza döndük. Onların durumu daha da berbatlaştı. O yüzden hep çatışmada olmak, komşularla ilgileri uydurma tarihe dayanarak planlamak epeyce yanlış bir adımdır. Ermenistan birinci vakit içinderda Türkiye ile ilgilerini olağanlaştırma isteğinde olmalıdır. bununla birlikte Azerbaycan’la bağlantılarını normalleştirsin. Türkiye ve Azerbaycan’la sonlarını belirlesin. Onlar bu işe bizden daha fazla istekli olmalılar. Zira bu şayet olmazsa demek ki hudut da yoktur. Artık Ermenistan’da ve birtakım yabancı siyasetçiler bizi Ermenistan topraklarını işgal etmekle suçluyorlar. Birincisi bu bir palavra. İkincisi Ermenistan bizi işgal ettiğinde niye sesinizi yükseltmiyordunuz. niye gözünüzü kapatıyordunuz. 30 yıl boyunca yalnızca işgal değil tüm tarihi ve dini anıtlarımız yerle bir edildi. Tüm binalar yıkıldı. Bunu görmüyor muydunuz. Minsk Kümesinin eş liderleri tekraren orada bulundu. Ağdam’da, Kelbecer’de, Fuzuli’de, Cebrayıl’da bulundular. Görmüyorlar mıydı. 30 yıllık işgal devrinde yalnızca 2 sefer araştırma misyonu gönderildi ve rapor hazırlandı. Raporda Ermenilerin işlediği tüm hatalar açıklandı. Sonuncu misyon neredeyse 10 sene evvel gerçekleşmişti. Minsk Kümesi eş liderlerine bir daha misyon göndermeleri konusunda tekraren müracaatta bulunduk. Orada yasadığı iskan hayata geçiriyorlardı. Suriye, Lübnan ve diğer ülkelerden Ermeniler getirilerek orada iskan ettiriliyordu. Bu bir savaş kabahatidir. Tüm milletlerarası konvansiyonlara bakılırsa bu savaş hatasıdır. Bunu yapmadılar. Bu işgali 30 yıl boyunca görmeyen, artık ise olmayan işgali bakılırsan olağan olarak ya kördür yada nankördür. Ya da yalnızca riyakardır. Bu daha hakikat söz olabilir.
Biz kendi cet yurdumuza döndük. 30 yıldır orada yoktuk. Şayet Ermenistan hududun oradan geçtiğini söylüyorsa niye orada hiç kimse yoktu. Şayet orası sınırsa gel hududu koru. Biz geldik o dağlara yerleştik ve bizim haritalarımıza göre biz kendi topraklarımıza yerleştik. Şayet Ermenistan farklı düşünüyorsa gelsin otursun, bunu tartışalım, müzakere edelim. Bir yıl sürer, 5 yıl sürer, 30 yıl sürer, kim bilir. bir daha bu mevzuya dönüyorum, hudutlar konusunda Ermenistan bugün gerçekliği anlamalıdır. Kısa vakitte koşullarımızı kabul edip bu mevzuyu çözmelidir ki herkes kendi sonunun nerede olduğunu bilsin.
Bölgedeki mevcut meseleleri konuşmak için sizin, Sayın Putin’in ve Paşinyan’ın bir ortaya gelmesi kısa devirde kelam konusu mu?
Biz bir defa üçlü görüşme yaptık. Bu yılın başlarında, Ocak ayında Moskova’da üçlü görüşme gerçekleştirildi. Bu toplantıda daha çok savaş daha sonrası devirle ilgili bahisler müzakere edildi zira savaşın bitmesinden yalnızca 2 ay geçmişti. daha sonrasında cumhurbaşkanları seviyesinde üçlü görüşme olmadı. Ama başbakan yardımcıları seviyesinde bir çalışma kümesi oluşturuldu. Bu kümede birinci vakit içinderda Zengezur koridorunun açılması konusunda çalışmalar yapıldı lakin haziran başında Ermenistan bu kümedeki iştirakini seçimler niçiniyle bitirdi. Haziran’da orada seçim yapıldı ve ağustos ortasında bu küme bir daha bir ortaya geldi. Gelecek ay bir daha bir ortaya gelecekler. Bu kümenin değerli bir format olduğunu düşünüyorum zira çabucak hemen bir sonuç olmasa da bir temas mevcut. Temas şimdiki durumda gerekli bir araçtır ve bu temaslarda pek fazlaca husus çözülebilir.
Biz Azerbaycan’da Zengezur koridorunun oluşturulmasına yönelik geniş çaplı çalışmalara başladık. Zengilan’a demiryolu ve karayolu yapılıyor, havalimanları inşa ediliyor. ötürüsıyla biz kendi topraklarımızdaki işleri 2 yıl içerisinde bitireceğimizi düşünüyorum zira buradaki işlerin hacmi hayli büyük. Ermenistan yerindeki demiryolu ve karayolunun uzunluğu 40 kilometredir. Bu 1 ila 1,5 yılda yapılabilir. Biz bunu bekliyoruz.
Bir yıl bile dolmadan işgalden kurtarılan topraklarda epey büyük projeler gerçekleştirdiniz. örneğin Fuzuli havalimanı 1 sene olmadan artık uçakların inip kalktığı bir proje haline geldi. Karayolları hakeza öylesine. Siz karayollarının Ermenistan sonuna kadar temelini attınız. O iş ilerliyor. Bu bahiste hayli büyük projeler yapıyorsunuz. Hem bu projelerden birebir vakitte o bölgede yaşayan Ermeniler var, onların geleceğiyle ilgili neler söyleye bilirsiniz?
Siz tam haklısınız. Biz vakit kaybetmeden, savaş biter bitmez harekete geçtik. Bu devletimizin gücünü gösterdi. Zira bu işleri görmek için yalnızca para yetmez. Kaynak, takım, takım, teknik imkanlar, yeterlilik olmalıdır. Biz tüm güçleri seferber ettik. Elektrikle ilgili hususları yıl sonuna kadar tamamlayacağız. Tüm bölgeye elektrik verilecek. Yol üretimleri da sürüyor.
Bunu her şeydilk evvel kendi vatandaşlarımız için yapıyoruz ki bu bölgeyi bir daha kuralım ve geçmiş mülteciler kısa vakitte oraya dönebilsin. Artık birinci pilot köy projesi Zengilan vilayetinde yıl sonunda ya da gelecek yılın başlarında hazır olacak. Karabağ’da yaşayan Ermeniler de bunu görüyor. Zira bizim televizyonlara bakıyor, radyolarımızı dinliyorlar. Burada hangi işlerin yapıldığını görüyorlar. Artık birkaç defa Ermeni halkından olanlar bireylerin bizim Şuşa’da askeri mevzilerimize gelerek onların da bu işlere alınmasını rica etmesi rastlantısal değil. Onlar orada işsiz güçsüz kalmış. İşsizlik, sefalet ve ümitsiz bir durumdalar. Biz buna olumlu yaklaşıyoruz. Lakin bunun yasal tarafının tam oturması lazım. Biz orada yaşayan Ermenileri kendi vatandaşımız olarak kabul ediyoruz. Onlar Azerbaycan toprağında yaşıyorlar. Karabağ her vakit Azerbaycan toprağı olmuştur. Sovyet periyodunda, evvelki devirde de, işgal devrinde de bu bu biçimdeydi. Biz onları Azerbaycan vatandaşı olarak görüyoruz. Yalnızca onlar bunu kabul etmeliler. Onlar bu Ermeni propagandasından kurtulmalılar. Onlar kendi geleceklerini, çocuklarının geleceğini sağlamalılar. Biz hazırız onları da işlere iştirakini sağlamaya. niye etmeyelim. Biz geleceğe stratejik açıdan barış prizmasıyla bakıyoruz. Zira ben tekrar savaş olmasın istiyorum. Ermenistan tarafında intikamcı akımlar baş kaldırmazsa biz tekrar savaş başlatmayacağız. Şayet Ermenistan’da bize karşı rastgele bir tehdit oluştuğunu görsek o tehdidi imha etmeliyiz. Bu bizim legal hakkımızdır. Lakin bu biçimde bir tehdit olmasa bizim öbür bir fikrimiz yok.
Karabağ’da yaşayan 25 bin Ermeni de inşaat, imar işlerinde yer alabilir. beraberinde gelecekte yaşadıkları yerlerde, köylerde onlar için imkanlar sağlarız. Karabağ ve Doğu Zengezur’la ilgili planlarımız göz önündedir. Ağdam kentinin master planı onaylandı. Yakın gelecekte Cebrayıl ve Fuzuli kentleri ile genel olarak vilayetlerin master planları onaylanacak. Bu bizim gücümüzü gösteriyor ve biz Ermenilerin Karabağ’da yaşadığı köylerde de bunları yapabiliriz. Ben zaferden daha sonra bölgelere onlarca sefer ettim. Orada Ermenilerin yaşadığı birtakım köylerde karşılaştığım görüntü beni hayretler içerisinde bıraktı. Beşere yakışmayan bir durum. Birtakım köylerde meskenler tahlil ediliyor. Meskenlerin yüzde 95’i faydasız. Yani orada hiç kimse yaşayamaz. Onlar yıkılmalıdır. bu biçimde rezil durumda 30 yıl yaşayan bir toplum gün yüzü görmek istiyor. Işık ise yalnız Azerbaycan’dan gelecek. Onlar için de bunun o kadar da kolay olmadığını anlamak gerekir. Burada psikoloji durum da dikkate alınmalıdır. Ama biz âlâ niyet sergiliyoruz ve onların keyifli ve refah içerisinde bir geleceğinin lakin Azerbaycan devletine bağlı olduğunu anlayacaklarını umuyorum.
Türkiye ile Azerbaycan’ın münasebetlerinin geleceğine ait neler düşünüyorsunuz?
Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, evvelki senelerda da yüksek platformlardan Azerbaycan’ın haklı davası hakkında hayli geniş bilgiler paylaşıyordu. Her vakit bu mevzu onun dış siyasetler ilgili bahisleri içinde bir numaralı sorundu. Bu defa artık zaferden daha sonra orada (BM Genel Kurulunda) bu kelamları söylemesi bizi sevindirdi. Bu bir sefer daha gösteriyor ki Recep Tayyip Erdoğan her vakit Azerbaycan’ın yanındadır.
Savaşın birinci saatlerinde o Azerbaycan’ın yalnız olmadığı, Türkiye’nin Azerbaycan’ın yanında olduğunu belirtmişti ve bu bize ek güç vermişti, manevi güç vermişti. Türkiye’nin Azerbaycan için Azerbaycan’ın da Türkiye için ne kadar yakın ve candan bir ülke olduğunu biliyorsunuz. 10 yıllar boyunca biz büyük yol kat ettik ve bağlantılarımızı en yüksek seviyeye çıkarttık. Dünya çapında buna benzeri iş birliği, dostluk ve kardeşlik örneği olmadığını söylemiştim. Tarihleri, etnik kökenleri, lisanları tıpkı olan epeyce ülkelerin olduğunu lakin onlar içinde ne kadar ihtilaf, güvensizlik ve sorun olduğunu da söylemiştim. Etnik, dini, kültürel köklerin o ülkelerin kardeş ülke olacağı manasına gelmiyor. bu biçimde örnekler fazlacatur. Hem Orta Doğu’da hem post Sovyet yerinde. Çok kuvvetli bir tarihi ve kültürel temel üzerinde bu biçimde hoş bağlantılar sarayını inşa etmek bizim özel hizmetimizdir. Hem Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın tıpkı vakitte benim. Burada tevazudan uzak olmalıyım, bu gerçektir. İkinci Karabağ savaşı bunu bir defa daha gösterdi. Türkiye bizim yanımızda olarak tüm dünyaya ileti vermiş oldu ki ‘karışmayın, müdahale etmeyin, Azerbaycan hak yolundadır. Şayet karışırsanız, müdahale ederseniz Türkiye’yi nazaranceksiniz.’ Bu olağan olarak fazlaca büyük üstünlük ve avantajdı.
2. Karabağ Savaşı’ndan daha sonra ilgilerimiz daha da yüksek basamağa çıktı. Savaş bittikten daha sonra Sayın Cumhurbaşkanını Şuşa’ya davet ettim. O Şuşa’ya gelinceye kadar öteki ülkelerden kimsenin Şuşa’ya gitmeyeceğini söylemiştim. Hatta Türkiye’den gelenler olmuştu, oraya gitmek istiyorlardı. Onlara söylemiş oldum ki ‘teşekkür ederim ama bekleyin. Kardeşim gelsin, Şuşa’ya gitsin daha sonrasında yolunuz açıktır.
Şuşa Beyannamesinin imzalanması bizim ilgilerimizi daha yüksek seviyeye çıkardı. Şuşa Beyannamesi ile ‘de-facto’ olan ilgilerimizi ‘de-jure’ düzebir daha, müttefiklik düzebir daha yükselttik. aslına bakarsanız her alanda müttefiklik bağlantıları içerisindeydik. Ancak biz bunun resmiyete dönüştürdük. Bu gelecek faaliyetlerimiz için bir yol istikametidir. Biz bu yolla gideceğiz. Günden güne pekişen münasebetler, artan ortak projeler, bizim dayanışmamız ve kardeşliğimizin tüm komşularımız için örnek olduğunu düşünüyorum. Tüm komşularımız şayet ilgilerini Türkiye ile Azerbaycan üzere kursaydı bu biçimde dünyada hiç bir savaş olmazdı.
‘Budur Azerbaycan, budur Azerbaycan halkı’
İşgalden kurtarılan bölgelere sık sık gidiyorsunuz. İmgeler paylaşılıyor. İmajları paylaşan da sizin direktörünüz olarak bölgede bulunan Sayın Mihriban Aliyeva. İmajları onun paylaşımlarıyla alıyoruz. Azerbaycan’da birebir vakitte Türkiye’de sizin oradaki diyaloglarınız, hareketleriniz epeyce sempatik karşılanıyor. Bununla ilgili neler söylersiniz?
Bu kendi resen oluştu. Doğal olarak oluştu, bunu planlamıyorduk. Biz birinci kere Şuşa’ya gittiğimizde Bakü’den epeyce erken çıkmıştık. Zira bu biçimde yol fazlaca uzundur. bu biçimde bir Zafer yoluyla Fuzuli’den Şuşa’ya neredeyse 3 saate gitmiştik. Yollar kar ve buz tutmuştu. Sabah erkenden çıkmıştık ve hava karanlıktı. Hava aydınlandıkça fazlaca hoş görüntü oluştu ve Mihriban hanım kendi telefonuyla çekmeye başladı. Beni çekti, bende dedim ki yolumuz Şuşa’yadır. bu biçimde başladı. Bu bir özel teşebbüstür zira benim ziyaretlerimi ekseriyetle resmi heyet çekiyor. Buysa yeni bir yaklaşımdır. Biliyorum ki birçok kimsenin güzeline gitti bu. Bizim de güzelimize gitti. Bu kelamları söylerken benim gözümün önüne en evvel o bölgelerde hayatış beşerler geliyordu. Ben her şeydilk evvel onlar için bunu söylüyordum. Zira onlar hasret içerisindeydi. 30 yıl hasret içerisindeydiler. Ve ben oraya gelmişim bu binayı görüyorum, o görmüyor. O bizim gözlerimizle onu görmeli. Her vakit gözümün önünde onlar vardı. O kadar eziyet çektiler. Ama dik durdular, sağlam durdular. Budur Azerbaycan, budur Azerbaycan halkı…Sizi duygulandırdım ben.
Haber Sitelerinden Alıntı Yapılmıştır.
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan’ın işgali altındaki toprakların kurtarılması için 27 Eylül 2020’de başlatılan 44 günlük savaşın birinci yılında Anadolu Ajansı’na değerlendirmelerde bulundu.
Aliyev’in AA’ya yaptığı açıklamalar şöyle:
Sayın Cumhurbaşkanı, Anadolu Ajansının röportaj talebini kabul ettiğiniz için epeyce teşekkür ederiz size. Değerli bir tarihteyiz. Azerbaycan’ın zaferinin, yaklaşık 30 yıl boyunca işgal altında olan topraklarını kurtarılmasına başlandığı 27 Eylül tarihinin birinci yılındayız. O güne dönmek istersek, Azerbaycan niye karşı atağa geçti
Ermenistan’ın bize karşı son devirdeki provokasyonları sistemli hale gelmişti. Bize yönelik açıklamaları ve attıkları adımlar, Ermenistan’ın yeni savaşa hazırlandığını gösteriyordu. Bunun sebeplerini bugüne kadar da anlayabilmiş değilim. Zira öteki bir devletin toprağını 30 yıl boyunca işgal altında tutan bir devlet yeni bir savaş istiyorsa bunun sebebi fazlaca önemli araştırılmalıdır. Sözlerimi kanıtlayan adımlar da göz önündedir. Zira temmuzda Azerbaycan-Ermenistan hududunda, Ermenistan askeri provokasyon yaptı ve bu provokasyon kararı 13 asker ve sivil hayatını yitirdi. Azerbaycan bu biçimde düşmana hak ettiği karşılığı verdi ancak biz devlet sonunu geçmedik. Yalnızca, onları girdikleri Azerbaycan yerlerinden çıkardık ve birkaç gün süren çatışma bitmiş oldu.
çabucak sonrasında ağustosta bir sabotaj kümesi gönderdiler. Temas çizgisini geçtiler ve orada bizim askerlerimiz onlara silah bıraktırdı. Bir yıl evvel Birleşmiş Milletler (BM) Genel Heyetinde yaptığım konuşmada Ermenistan’ın yeni savaşa hazırlandığını demiştim. Üç gün daha sonra bizim mevzilerimiz ve yerleşim ünitelerimiz bir daha topçu atışı altına alındı. bir daha şehitler verdik. Ve benim buyruğumla geniş kapsamlı karşı taarruz operasyonuna başladık ve bildiğiniz üzere bu operasyon büyük zaferle sonuçlandı.
Bir yıla dönüp baktığımızda şüphesiz tüm bu gelişmeleri, tüm bu olayları daha net tahlil etme imkanı elde ediyoruz.
Görünen o ki Ermenistan idaresi, iktidara yeni gelmiş idare rastgele bir askeri muvaffakiyetle da övünmek istiyordu, rastgele bir askeri muvaffakiyet elde etmek istiyordu. Lakin hesapları tutmadı, hayli büyük yanılgı yaptılar. Bunun kararında da acı hezimete uğradılar.
Sayın Cumhurbaşkanı, bu savaş önlenemez miydi? Çok uzun müddet faaliyet gösteren Minsk Kümesi eş liderlerinin temasları vardı. Minsk Kümesi eş liderleri yahut öbür faktörler bu savaşı önleyebilirler miydi, nasıl önlemeleri gerekirdi aslında?
Olağan önleyebilirlerdi. Tekraren ben bu bahisle ilgili görüşlerimi bildirmiştim. Minsk Kümesi vaktinde Ermenistan’a önemli baskı yapsaydı olağan ki Ermenistan işgal altında tuttuğu topraklardan çıkmak mecburiyetinde kalacaktı. bu biçimde bir durumda savaşa gerek kalmazdı. Minsk Kümesine eş başkanlık eden üç devlet BM Güvenlik Kurulunun üç daimi üyesi bulunmasına karşın onlar bu baskıyı yapmadı. Bunlar dünya çapında en kuvvetli ülkeler olarak kabul ediliyor. Onların siyasi yükleri, siyasi imkanları yok muydu ki Ermenistan’a bu önemli bildirileri göndersinler. Yalnızca olarak ‘ne savaş ne barış’ siyasetini tercih ediyorlardı.
Öbür taraftan ben Minsk Kümesi eş liderlerine ve öbür büyük devletlere Ermenistan’a yaptırım uygulamaları konusunda tekraren müracaat ettim. Bu da savaşı önleyebilirdi. Zira bu yaptırımlar Ermenistan’a için büyük külfetler yaşatacaktı ve onlar mecbur olup bizim topraklarımızdan çıkacaktı.
Biz sorunun barış yoluyla çözülmesi için tüm yolları kullandık. Savaş olmasın, kan dökülmesin. Ama bunun yanında ben diyordum ki biz bu durumu kabullenmeyeceğiz, ne değerine olursa olsun kendi topraklarımızı kurtaracağız. Yalnızca talih veriyorduk.
Ermenistan’da 2018’de iktidara gelen yeni idare müzakere sürecine de büyük darbe vurdu. Zira onların uygunsuz ve sorumsuz açıklamaları müzakere sürecini felç etti. Bu durumda Minsk Kümesi olumlu ve hamasetli adımlar atmalıydı lakin onlar yalnızca gözlemliyorlardı. Yalnızca seyirci üzere yaklaşıyorlardı buna. ötürüsıyla 2. Karabağ Savaşı’nın başlamasında şüphesiz en büyük sorumluluk Ermenistan’dadır. beraberinde Ermenistan’ı vaktinde durdurmayan büyük devletler de sorumluluk taşıyor.
Uzun müddet statükoyu devam ettirme stratejisi yürüttü eş başkanlığı yürüten ülkeler. Pekala, zaferden daha sonra yine Minsk Kümesi Eş Liderlerinin devreye girmesi, mekik diplomasisi yürütmesi kelam konusu. bu biçimde talepler var. Bu mevzuda ne düşünüyorsunuz? Bir yararı olacak mı bunun?
İşgal periyodunda Minsk Kümesine başkanlık eden ülkeler, onların cumhurbaşkanları birkaç kere hayli olumlu açıklamalar yaptı, neredeyse 7-8 yıl evvel. Onlardan biri de şuydu ki, açıkça da beyan edilmişti ki statüko kabul edilemez ve değiştirilmelidir. Biz de bunu hayli olumlu karşıladık. Şahsen ben bu bahisle ilgili kendi görüşlerimi tekraren beyan etmiştim ve demiştim ki bu uzun yıllardır beklenen bir açıklama. Statükonun değiştirilmesi işgalin sonlandırılması demektir. Ancak bu açıklamalardan daha sonra onlar pratik adımlara geçmediler. İlaveten, bir süre daha sonra bu açıklamadan da geri çekildiler ve eş liderlerce ortaya yeni bir söz atıldı: ‘Statüko sürdürülebilir değil.’ Bu açıklamalar içinde fazlaca büyük fark var. Bir var ‘kabul edilemez’, bir de var ‘sürdürülebilir değil’. bu biçimde da ben onları eleştirerek demiştim ki bu tavır değişikliği Ermenistan’ın işgalcilik siyasetinin değirmenine su taşıyor. Maalesef daha sonraki periyot de gösterdi ki Minsk Kümesi bu mevzuyu çözmek niyetinde değildi. Ve savaş vaktinde, 44 günlük savaşta biz bunu bir sefer daha gördük. Zira bize karşı BM’de mevzuyu gündeme getiren Minsk Kümesine eş başlık yapan birtakım ülkelerdi. Savaş sürüyor, biz kendi topaklarımızda memleketler arası hukuku bir daha sağlıyoruz, adalet savaşına çıkmışız, BM’de bize karşı rastgele bir yaptırım konusunu ortaya atmak büsbütün adaletsizdi.
Şimdiki periyoda gelindiğinde Minsk Kümesinin faaliyetini biz görmüyoruz diyebiliriz. Adeta müzakere süreci devrinde onlar geliyordu, tekliflerde bulunuyorlardı, cumhurbaşkanları seviyesindeki görüşmelerin gündemini belirliyorlardı, müzakere edilecek mevzuları bize öneriyorlardı, her iki taraf da mutabakat temelinde bu hususları müzakere ediyordu. Artık ise savaşın bitmesinden yaklaşık bir yıl geçmesine karşın onlardan rastgele bir teklif yoktur. Bir defa Azerbaycan’a geldiler ve ben onlara dedim ki siz teklifler verin. Biz bu mevzuyu çözdük. Dağlık Karabağ sorunu bitmiş oldu. Dağlık Karabağ isminde idari ünite mevcut değil. Bu günlerde BM Genel Heyet Toplantısındaki konuşmamda da tüm ülkelere seslenerek dedim ki rica ediyorum bundan daha sonra Dağlık Karabağ tabiri kullanılmasın. O denli bir ünite yoktur Azerbaycan yerinde. Karabağ bölgesi var, Doğu Zengezur var.
Bu durumda Minsk Kümesinin faaliyeti için bugün yeni bahisler ortaya çıkmalıdır. Dağlık Karabağ sorunu bitti. Artık ne yapıla bilir. İnanç artırıcı önlemler, yolların açılması, koridorların açılması, barış sürecine takviye vermek, Ermenistan-Azerbaycan münasebetlerini sisteme sokmak, Ermenistan ile Azerbaycan içinde barış mutabakatının imzalanmasına çalışmak. Onların faaliyet alanı bundan daha sonra saydıklarımdan ibaret olmalıdır. Dağlık Karabağ’ın, olmayan bir kuruluşun statüsü olabilir mi. şüphesiz olamaz. Ben demiştim ve bir daha söylemek istiyorum ki şayet birileri Dağlık Karabağ’a statü vermek istiyorsa kendi ülkesinde bir arazi versin, orada bir kurum oluştursun yahut cumhuriyet oluştursun, onların bağımsızlığını tanısın. Biz de tanıyalım ancak Azerbaycan yerinde değil.
Minsk Kümesi Eş Liderlerinin 44 günlük savaştan daha sonra oluşan gerçekliği kabul etmesi ve bunun üzerine bir şeyler yapması gerektiğini mu söylüyorsunuz?
Minsk Kümesinden bugüne kadar 2. Karabağ Savaşı’ndan daha sonra rastgele bir teklif bize verilmedi. Ve teklif olmadığı için Minsk Kümesinin faaliyeti hakkında konuşmanın yeri yok. Artık bir yıl geçti. Ne teklif ediyorsun. Diyorsun ki bu çatışma çözülmelidir. Ben Azerbaycan olarak diyorum ki ben bunu çözdüm. Kendi başıma. Bütün baskılara karşın. ötürüsıyla bir teklif olmalıdır. Neyle uğraşmalılar. Ben kendi fikirlerimi söz ettim. Gerisi onların sorumluluğunda.
Bölgede oluşan gerçeklikten daha sonra bir bildiri imzalandı Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya içinde. 9 unsurluk bildirinin hayata geçirilmesi konusunda mutlu musunuz? Geçen bir yıl içerisinde gereğince hayata geçirildi mi? Neler eksik bu unsurlardan?
Genel olarak mutluyum. Zira oradaki en önemli bahisler çözüldü. Ermenistan bu bildiriye imza atarak yükümlülükler almıştı. Bu yükümlülükleri mecburi biçimde yerine getirdi. Bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi savaştan derhal daha sonra oldu. bu biçimde işgal altında olan bölgelerden Ermeni güçlerin çıkartılması orada açıkça belirtiliyordu. Savaş bittikten daha sonra 20 gün içerisinde Ağdam, Kelbecer ve Laçın vilayetleri bize geri verildi. bu biçimde Ermenistan epeyce sorumlu yaklaşıyordu bu mevzuya. niye. Zira dehşet içerisindeydiler. Zira biliyordu ki şayet 10 Kasım tarihinde bu bildiriye imza atmasaydı onların durumu daha da makus olabilirdi. Yani bizi durduracak bir güç yoktu. Savaş periyodunda ben tekraren Azerbaycan halkına hitap ederek diyordum ki Ermenistan bize tarih versin, takvim versin. Ne vakit bizim topraklarımızdan çıkıyor. Biz çabucak savaşı durdurmaya hazırız. Bu tarih bize 9 Kasım’da verildi. Ermenistan kapitülasyona imza attı ve 10 Kasım’da savaş durdu. ötürüsıyla o değerli hususların tahlili Ermenistan’ın endişe içerisinde olmasından kaynaklanıyor. daha sonra ne oldu. Barış güçleri geldi. bir süre geçti ve geride
Savaş bittikten 15-20 gün daha sonra Ermenistan’dan barış güçlerinin sorumluluğundaki bölgeden, Laçın koridorundan, kurtarılan topraklara bir sabotaj kümesi gönderildi. 62 kişilik küme. Bu 10 Kasım bildirisine tam alışılmamıştır. Azerbaycan ordusu onları etkisiz hale getirdi ve onlar tutuklandı. Artık onlara savaş esiri diyorlar. Ancak gidin bakan memleketler arası konvansiyonlara. Savaş esiri kimlere denir. Onlar savaş esiri değil. Savaş bitti, 10 Kasım bildirisi imzalandı. daha sonrasında gönderilen rastgele bir asker sabotaj kümesi üyesi olarak tespit edilmelidir. Bu bahis tahlile ulaşmadı. Bu epeyce değerli bir mevzu ve ısrar ediyoruz ki tahlile kavuşsun. Tam tahlilini bulsun. Kısmen tahlile kavuştu.
Öbür bahis koridorların açılmasıdır. 9 Kasım’dan 10 Kasım’a geçen gecede imzalanan bildiride açıkça belirtiliyor ki Azerbaycan’ın ana karası ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti içinde temas kurulmalıdır. Bu ilişki sağlandı mı. Hayır. Bu ilişkiyi sağlamak için o kadar da büyük vakte gereksinim yok. Burada karayolu aralığı toplam 40 kilometre. Biz artık savaştan daha sonraki bir yılda bin kilometreden çok yol yaptık hem toprak yol hem asfalt yol. Artık orada 40 kilometrelik yolun açılması büyük sorun değil. Lakin buna karşın hatta Ermenistan buna istek göstermiyor. Müzakereler sonuçsuz kalıyor. Ermenistan, 10 kasım bildirisinin koşullarını kabaca ihlal ediyor. Biz şimdilik sabırlı davranıyoruz. Temkinli davranıyoruz. Lakin bizim sabrımızın da hududu var. 2. Karabağ Savaşı gösterdi ki sabrımız tükendiğinde neler oluyor. ötürüsıyla Ermenistan idaresine baht veriyoruz ki 10 Kasım bildirisinin tüm kurallarını yerine getirsin ve sorumlu davransın.
Laçın koridorunun denetimini o bölgede nazaranv yapan süreksiz bakılırsavli Rus askerleri sağlıyor. Sabotaj kümelerinin faaliyetlerine ait şikayetlerinizi Moskova’ya ilettiğinizde nasıl bir karşılık alıyorsunuz ve size verilen cevaplar bölgeye yansıyor mu?
şüphesiz biz bu durumlarla ilgili Rusya’ya şikayetlerimizi belirtiyoruz. Haklı şikayetlerimizi belirtiyoruz. Ama o sabotaj kümesinin oraya girmesi bu biçimde oldu ki Rus barış güçleri çabucak hemen tam yerleşmemişti. Zira 10 Kasım’da savaş bitmiş oldu. daha sonrasında bir süre gerekiyordu ki Rus barış güçleri, yaklaşık 2 bin asker oraya yerleşsin. Orada boşluklar oldukcatu. Burada adil olmak zorundayız. Onlar çabucak hemen o bölgeyi tam denetim altına alamamıştı. Ermeniler de bunu fırsat bilerek sızdı bizim kurtarılan topraklara.
Ama genel olarak Rus barış gücünün faaliyeti olumlu değerlendirebilirim. elbette bizim mutlu olmadığımız hususlar da var, şikayetlerimiz de var. Birinci sırada bizim topraklarımıza yabancı ülke vatandaşlarının yasadışı ziyaretleriyle bağlı. Biz tekraren bu mevzuyu gündeme getirdik. Zira Karabağ bizim arazimizdir. Bizim müsaademiz olmadan o bölgelere hiç bir yabancı vatandaş yahut araç giremez. Bizden müsaade alınmalıdır. Ama söyleye bilirim ki tam, yüzde yüz seviyede bu çabucak hemen çözülmedi. halbuki onu da söylemeliyim ki yabancı vatandaşların Karabağ’a yasadışı gelmesi durumları hayli az sayıdadır. Bunu da belirtmeliyiz. Bizim siyasetimiz ve ısrarlarımız kararı artık bu sürece de son veriliyor. Ancak biz olağan olarak isterdik ki bizim egemenliğimize, toprak bütünlüğümüze tam biçimde hürmet gösterilsin. aslına bakarsan üst seviye Rus yetkililer de Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğunu belirtiyor. Bu durumda orada nazaranv yapan askerler de faaliyetlerini bu açıklamalara uygun biçimde yürütmelidir.
Geçtiğimiz günlerde Ermenistan Savunma Bakanı ile Rusya Savunma Bakanının bir görüşmesi olmuştu. O toplantıdan daha sonra ‘Ermenistan’ı silahlandırılma süreci bir daha başladı’ biçiminde bir açıklama yapıldı. Bu açıklama size ne düşündürüyor. Bu silahlandırma süreci bölgeyi nasıl tesirler. Yok olan bir Ermenistan ordusu artık bir daha Rus silahlarıyla ayağa kalkmaya çalışacak. Bu husustaki fikirlerinizi almak isterim.
Bu bahisten haberdar olduğumuzda çabucak Rusya tarafına sorduk, bu bahsin ne olduğu ile ilgilendik. Lakin bize bilgi geldi ki Ermeni basınında çıkan bu açıklama gerçeği yansıtmıyor. Rusya Savunma Bakanı bu biçimde kelamlar söylemedi. Bu, Ermenistan propagandasının nahoş amelidir. bu biçimde kelam söylenmedi. Bize resmi biçimde bildirildi ki bu biçimde bir plan yok. Ermenistan ordusunun bir daha parasız silahlandırılmasıyla ilgili biz Rusya tarafınca kâfi cevabı aldık. Biz bu mevzuyu gündemden çıkarttık. Bu, Ermenistan’ın nahoş amellerinden vaz geçmediğini gösteriyor. Ortaya atılan bu palavra birinci olarak fazlaca büyük yanılgıdır. Şayet sen Rusya Savunma Bakanının söylemediği kelamları yayıyorsan bu en azından sorumsuzluktur, provokasyondur. İkincisi, biz bunu tekraren işgal periyodunda de gördük, işgalden daha sonra da gördük, Ermenistan ve Rusya’da faaliyet gösteren Ermeni lobisi her gün Rusya ile Azerbaycan münasebetlerinde çatlak oluşması için çalışıyor. Her gün, nizamlı olarak. Onların günlük işi Azerbaycan’a kara yakmak, Rusya basınında Azerbaycan’la ilgili olumsuz imaj oluşturmak, Rusya ile Azerbaycan’ın alakalarına gölge düşürmektir. Düşünüyorlar ki bu durumda intikamcı güçler bir daha baş kaldırarak bize karşı savaşa çıkabilirler. Ama onlar yanılıyor. Birincisi Rusya-Azerbaycan alakaları yeteri kadar yüksek seviyeli bağlardır ve biz tüm bahisleri açıkça müzakere ediyoruz. Cumhurbaşkanları seviyesinde, savunma bakanları seviyesinde, dış işleri bakanları seviyesinde. Rastgele tarafı rahatsız eden bir bahisle ilgili biz derhal temasta bulunuyoruz ve bu hususları çözüyoruz. Bugün söyleyebilirim ki Rusya-Azerbaycan ilgilerinde rastgele acil bir sıkıntıyı çözmekle ilgili bir mevzu da yoktur. Zira bu alakalar yeteri kadar olumludur. Ermenistan’ın bu propaganda eforları onlara muvaffakiyet getirmeyecektir. Ermenistan’ın bir daha silahlanmasıyla ilgili bizim tasamız Rusya tarafınca anlayışla karşılanıyor.
‘Ermenistan anayasasında Türkiye’ye karşı toprak argümanı var. Bundan vazgeçmeliler’
Vakit zaman Ermenistan silahlı kuvvetleri ve siyasetçiler tarafınca farklı görüşler, beyanatlar lisana getiriliyor. Savunma Bakanlığı bu biçimde açıklamalar yaparken Başbakan Paşinyan Türkiye ile görüşmek istediğine yönelik tabirler kullanıyor. bu biçimde cümleleri var. Birkaç kere geçtiğimiz haftalarda bunu sık sık yineladı. Paşinyan’ın bu kelamlarını siz nasıl değerlendiriyorsunuz? Artı, bu niyet Türkiye ile Azerbaycan tarafınca kâfi mi. Yani temasa başlayabilmesi için yapması gereken, yerine getirmesi gereken sorumlulukları var mı Ermenistan’ın?
Biliyor musunuz, savaştan evvel ve savaş vakti Ermenistan yöneticileri tarafınca o kadar tezatlı o kadar yanlış ve palavra beyanatlar oldu ki onların sayısı hesabı yok. Artık bu tıp örnekleri saatlerce gösterebiliriz. Biz kentleri, köyleri kurtarırken onlar ise bizim kentlerimizi bir daha işgal ettiklerini bildiriyorlardı. Biz kurtarılan kentlerimizde bayraklarımızı yükselttiğimizde onlar bunu inkar ediyordu. Yani beyaza siyah, siyaha beyaz demek onların karakteridir. ötürüsıyla onlar rastgele bir açıklamada bulunduğunda doğrusunu söylemek gerekirse biz bunu ciddiye almıyoruz. Tahlil etmek lazım, netleştirmek lazım. Zira burada bir palavranın, gerçekleşmeyen isteklerin, hülyaların ve provokasyonların bir sentezidir. Bugünkü Ermenistan işte budur. Biz söylemiş olduğimizde ki bu başarısız devlettir, bunun milletlerarası bir ismi da var “failed state”, biz bunu demek istiyorduk. Her devletin devletçilik sembollerinden biri de sorumlu davranmaktır. Lakin biz bunu görmüyoruz. Ermenistan-Türkiye bağlarının olağanlaşmasına gelirsek biz olağan olarak tüm bölgede barış olmasını istiyoruz. Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın önerdiği 3+3 platformunun bunun en hoş yolu olacağını düşünüyorum. Ancak Ermenistan çabucak hemen bunu kabul etmiyor. Artık Türkiye Cumhurbaşkanı tarafınca bu seslendiriliyor. Ermenistan’a talih veriliyor. Lakin Azerbaycan bunu destekledi, Rusya destekledi, İran destekledi, Ermenistan ise buna karşı çıkıyor. Buna karşı çıkan Ermenistan artık Türkiye ile bağlantılarını olağanlaştırmak istediğini beyan ediyor. Şayet olağanlaştırmak istiyorsan sen birinci vakit içinderda bu teklife olumlu cevap ver. Aksi biçimde burada bir daha çelişki oluşuyor. Anlaşılmazlık oluşuyor. şüphesiz şayet ne vakitse Ermenistan tarafınca seslenen resmi açıklamalar gerçek siyasetle uzlaşırsa bu biçimde tahlil yapmak daha kolay olacaktır. Siz de uygun biliyorsunuz ki Ermenistan anayasasında Türkiye’ye karşı toprak savı var. Bundan vazgeçmeliler. Evvel anayasasını bir daha çalışıp kabul ettirmelidirler. Ermenistan üzere güçsüz ve büsbütün darmadağın edilmiş ülke Türkiye üzere dev ülkeye karşı nasıl toprak savında bulunabilir. Bu, ruhsal hastalığa benzeyen bir şeydir. ötürüsıyla bundan vazgeçmeliler. Azerbaycan’a karşı argümanlarından vazgeçmeliler. Azerbaycan’la münasebetlerini normalleştirmeliler ve Türkiye tarafının her vakit bölgede barış ve geniş çaplı işbirliğinden yana olduğundan eminim. Bugün de bu biçimdedir. Türkiye’den çok olumlu sinyaller geliyor. Lakin Ermenistan’da bunun yanlışsız kıymetlendirilmesi gerekir. Lakin maalesef savaştan, 2. Karabağ Savaşı’ndan evvelki 2 yıllık süreçte Azerbaycan tarafınca verilen olumlu sinyaller orada yanlış anlaşıldı. Biz zayıflık olarak, bir güçsüzlük olarak. halbuki biz kan dökmek istemiyorduk. Biz gücümüzü biliyorduk. Sorunu güç yoluyla çözebileceğimizi biliyorduk. Ermenistan ise buna inanmıyordu. Artık de geç değil. Yeni oluşan realiteyi yanlışsız kavrasın, bu realiteye nazaran adımlar atsın, haritaya bakarak kendi yerini orada bulsun, şayet bulabilirse, bir noktadır ve buna uygun adımlar atsın. Bu durumda bölgede geniş çaplı işbirliği mümkün olabilir.
‘Ermenistan, tıp aleminde tahlil edilirse daha gerçek olur’
Şurada insanın aklına şu biçimde bir şey geliyor. Bölgesindeki ülkelerin taleplerine, ilgilerine kıymet vermeyen Ermenistan’ın gerisinde nasıl bir güç olabilir ya da neyi planlıyorlar ki bu biçimde kararlar uygulamaya çalışıyorlar efendim?
Bunu ben söyleyemem. Bunu her biçimde mevzuyla ilgilenen siyaset bilimci ve analistler söyleyebilir. Ama deneyimime dayanarak söyleye bilirim ki onların biroldukça adımları irrasyonel adımlardır. Yanı gerçeklikten uzak, rastgele bir mitolojiye, hülyalara ve gerçekleşmeyen isteklere dayanan bir yaklaşımdır. Bunu da siyasi alemde yanlışsız tahlil etmek epey zordur. Bu her biçimde tıp aleminde tahlil edilirse daha gerçek olur.
‘Azerbaycan topraklarını kullanıyorsa vergi ödemeliler’
Az evvel bölgesel iş birliğinden bahsettiniz. Cumhurbaşkanı Erdoğan’la sizin daima dillendirdiğiniz 6’lı iş birliği platformunun oluşmasından bahsettiniz. Bu platform içerisinde İran’ın da ismi geçiyor. Lakin geçtiğimiz günlerde İran’dan gelen TIR’ların Hankendi’ne gittiğine ait manzaralar ortaya çıktı ve siz de şikayetinizi lisana getirdiniz bu konularda. Çabucak peşi sıra, İran hududunda İran askerlerinin tatbikat imgeleri paylaşıldı. Bu mevzuda bir değerlendirmenizi almak isterim. Anlık bir şey miydi yoksa planlı, belirli bir bildiri içeren hareketler miydi?
İran tırlarının yasa dışı biçimde Karabağ bölgesine gitmesi birinci kere olmuyor. Bu işgal periyodunda de tekraren olan olaylardır. Bu TIR’la sistemli biçimde oraya gidiyordu. Bizim bilgimiz vardı. Lakin şimdiki üzere net bilgi olağan olarak yoktu. Bunu göz önünde bulundurarak çeşitli kanallarla İran tarafına hoşnutsuzluğumuzu söz ediyorduk. Ama bu süreç devam ediyordu. Savaş bittikten daha sonra artık Laçın koridoru bizim gözümüzün önündedir. Bizim askeri mevzilerimizden Hankendi’ne giden yola olan ara tahminen de 5-6 metredir. Biz Laçın koridoru boyunca ayrıyeten Şuşa etrafında ve başka bölgelerde yeteri kadar teknik imkanlara sahibiz. Kameralar var. Uyduyu kullanıyoruz, İHA’ları kullanıyoruz. Biz gördük ki TIR’lar savaş daha sonrasında da oraya gitmeyi sürdürüyor. Bu durumda ben cumhurbaşkanlığı ofisinin çalışanlarına talimat verdim ki İran’ın Azerbaycan büyükelçisi ile konuşsunlar. Biz bunu resmiyete dökmek istemiyoruz. Dostça konuşsunlar ve buna son verilmesi gerektiği söylesinler. Bu bize karşı saygısızlıktır. Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne karşı saygısızlıktır, buna son verilmelidir. Bu konuşma yanılmıyorsam Temmuz ayında oldu. daha sonrasında olağan ki biz bunu takip etmeye başladık ve her ayın başında bizde bilgi birikiyor ki kaç TIR çıktı, kaç TIR girdi, ne getirdi, ne götürdü. Onların plakalarına kadar tüm bilgiler bizde var. Bunlar basında yer aldı. Lakin daha sonra ne yaptılar. İran TIR’larına Ermeni plakaları yapıştırmaya çalıştılar. bu biçimde sahtekarlığa el attılar. Bizi kandırmaya çalıştılar. O denli maharetsiz bir iş yaptılar ki aracın üzerindeki tankerde Farsça yazılar, aşağıda ise Ermeni plakaları. Onu da size belirteyim ki birebir plakaları birkaç aracın üzerine de yapıştırdılar. Bu iş o kadar sistemsiz yapıldı ki. Bu da onu gösteriyor ki bu işi devam ettirmek lakin perdelemek istiyorlar. Bu durumda, bir ay geçtikten daha sonra biz artık resmi metotla diplomatik nota verdik, İran’ın Azerbaycan büyükelçisi dışişleri bakanlığına davet edildi. Şikayetler ona bildirildi ve bu duruma son verilmesi rica edildi. Bu Ağustosun ortalarında olan olaydır. Ümit ediyorduk ki buna son verilecek. Lakin 11 Ağustos-11 Eylül içinde yaklaşık 60 İran tırı yasa dışı biçimde Karabağ’a hareket etti. Bunu önlemek için biz artık pratik adımlara geçtik. Bizim davranış ve adımlarımız sorumluluk sahibidir, dostluk ilgilerine dayanmaktadır. Birinci kere kelamlı ikaz, ikinci defa resmi nota, üçüncü kere denetim noktaları, gümrük, hudut, polis. bu biçimdece biz Azerbaycan toprağından geçen yolu denetim etmeye başladık ve daha sonrasında Karabağ’a giden TIR’ların sayısı sıfıra indi. Bakınız, buraya vardırmak gerekli miydi? Orada, Rus barış gücünün denetimindeki Karabağ bölgesinde toplam 25 bin insan yaşıyor. Bu pazar o kadar mı kıymetli? Bu ticaret, dost ve kardeş olarak gördüğün ülkeye açıkça saygısızlık edecek kadar mı kıymetli? olağan olarak biz milletlerarası konvansiyonlar ve milletlerarası hukukla tespit edilen tüm imkanları kullandık. Kimileri diyor ki yalnızca İran araçlarından gümrük vergisi alıyoruz. Biz artık yabancı ülkeye gittiğimizde gümrük vergisi ödüyor muyuz, ödüyoruz. Onlar da Azerbaycan topraklarını kullanıyorsa vergi ödemeliler. Bu mevzunun bir tarafı.
Hududumuzun yakınlarında yapılan askeri tatbikata gelince ise bu epey şaşırtan bir olaydır. Zira 30 yıllık bağımsızlık periyodunda bu biçimde olaylar olmamıştı. birinci vakit içinderda söylemeliyim ki her ülke kendi topraklarında istediği askeri tatbikatı yapabilir. Bu onun hâkim hakkı. Buna kimse kelam söyleyemez. Lakin bunu bir vakit kesitinde tahlil ettiğimizde bunun hiç bir vakit olmadığını görüyoruz. niye artık ve niye bizim hududumuzda? Bu soruları ben değil Azerbaycan toplumu soruyor. Bu soruyu dünyadaki Azerbaycanlılar soruyor. Bir soru da soruluyor ki niye işgal devrinde o bölgede tatbikat yapılmıyordu. Ermenilerin Cebrayıl, Zengilan ve Fuzuli’de olduğu periyotta niye tatbikat yapılmıyordu. niye biz bu toprakları kurtardıktan daha sonra, 30 yıllık esaret ve işgale son verdirdikten daha sonra bu yapılıyor. Bu sorular legal sorulardır. şüphesiz biz bölgede uzun müddetli iş birliğine darbe vuracak hiç bir durumun olmamasını istiyoruz. Bir defa daha söylemek istiyorum, Azerbaycan burada da epeyce sorumlu ve ölçülü davranıyor. Bizim legal adımlarımıza karşı gösterilen duygusal yansıların süreksiz olduğunu umuyorum.
“İşgali 30 yıl boyunca görmeyen ya kördür ya da nankördür ya da yalnızca riyakardır”
Ulaşım problemlerinden kelam etmişken, Zengezur koridoru Ermenistan’ın ilgilerini olağanlaştırmaya başlamasına bir kural mıdır?
şüphesiz bir kuraldır. Zira 10 Kasım bildirisinde bu belirtiliyor. Ermenistan bu yükümlülüğü aldı. Şayet bu yükümlülüğü icra etmezse bu biçimde hangi olağanlaşma kelam konusu olabilir. İkincisi, bir daha evvelki fikirlerime dönüyorum. Ermenistan, savaş daha sonrası periyodu epey yanlışsız tahlil etmelidir. Artık durum büsbütün farklı. Şimdiki durum güçlerin oranını açıkça gösteriyor. İşgal devrinde de biz hem kendimizin birebir vakitte Ermenistan ordusunun hangi imkanlara sahip olduğunu biliyorduk. Biz dengeyi fazlaca önce kendi lehimize değiştirdiğimizi biliyorduk. Artık bunu tüm dünya görüyor. O yüzden şimdiki durumda Ermenistan’ın Azerbaycan’la bağlantılarını normalleştirmesi için daha fazla efor göstermesi gerektiği kanısındayım. Zira bu onlar için kıymetlidir. Biz bunsuz da yaşa biliriz. Nasıl ki yaşadık. Artık de yaşıyoruz ve daha yeterli yaşayacağız zira o büyük toprağa bir daha sahip olduk. Kendi topraklarımıza döndük. Onların durumu daha da berbatlaştı. O yüzden hep çatışmada olmak, komşularla ilgileri uydurma tarihe dayanarak planlamak epeyce yanlış bir adımdır. Ermenistan birinci vakit içinderda Türkiye ile ilgilerini olağanlaştırma isteğinde olmalıdır. bununla birlikte Azerbaycan’la bağlantılarını normalleştirsin. Türkiye ve Azerbaycan’la sonlarını belirlesin. Onlar bu işe bizden daha fazla istekli olmalılar. Zira bu şayet olmazsa demek ki hudut da yoktur. Artık Ermenistan’da ve birtakım yabancı siyasetçiler bizi Ermenistan topraklarını işgal etmekle suçluyorlar. Birincisi bu bir palavra. İkincisi Ermenistan bizi işgal ettiğinde niye sesinizi yükseltmiyordunuz. niye gözünüzü kapatıyordunuz. 30 yıl boyunca yalnızca işgal değil tüm tarihi ve dini anıtlarımız yerle bir edildi. Tüm binalar yıkıldı. Bunu görmüyor muydunuz. Minsk Kümesinin eş liderleri tekraren orada bulundu. Ağdam’da, Kelbecer’de, Fuzuli’de, Cebrayıl’da bulundular. Görmüyorlar mıydı. 30 yıllık işgal devrinde yalnızca 2 sefer araştırma misyonu gönderildi ve rapor hazırlandı. Raporda Ermenilerin işlediği tüm hatalar açıklandı. Sonuncu misyon neredeyse 10 sene evvel gerçekleşmişti. Minsk Kümesi eş liderlerine bir daha misyon göndermeleri konusunda tekraren müracaatta bulunduk. Orada yasadığı iskan hayata geçiriyorlardı. Suriye, Lübnan ve diğer ülkelerden Ermeniler getirilerek orada iskan ettiriliyordu. Bu bir savaş kabahatidir. Tüm milletlerarası konvansiyonlara bakılırsa bu savaş hatasıdır. Bunu yapmadılar. Bu işgali 30 yıl boyunca görmeyen, artık ise olmayan işgali bakılırsan olağan olarak ya kördür yada nankördür. Ya da yalnızca riyakardır. Bu daha hakikat söz olabilir.
Biz kendi cet yurdumuza döndük. 30 yıldır orada yoktuk. Şayet Ermenistan hududun oradan geçtiğini söylüyorsa niye orada hiç kimse yoktu. Şayet orası sınırsa gel hududu koru. Biz geldik o dağlara yerleştik ve bizim haritalarımıza göre biz kendi topraklarımıza yerleştik. Şayet Ermenistan farklı düşünüyorsa gelsin otursun, bunu tartışalım, müzakere edelim. Bir yıl sürer, 5 yıl sürer, 30 yıl sürer, kim bilir. bir daha bu mevzuya dönüyorum, hudutlar konusunda Ermenistan bugün gerçekliği anlamalıdır. Kısa vakitte koşullarımızı kabul edip bu mevzuyu çözmelidir ki herkes kendi sonunun nerede olduğunu bilsin.
Bölgedeki mevcut meseleleri konuşmak için sizin, Sayın Putin’in ve Paşinyan’ın bir ortaya gelmesi kısa devirde kelam konusu mu?
Biz bir defa üçlü görüşme yaptık. Bu yılın başlarında, Ocak ayında Moskova’da üçlü görüşme gerçekleştirildi. Bu toplantıda daha çok savaş daha sonrası devirle ilgili bahisler müzakere edildi zira savaşın bitmesinden yalnızca 2 ay geçmişti. daha sonrasında cumhurbaşkanları seviyesinde üçlü görüşme olmadı. Ama başbakan yardımcıları seviyesinde bir çalışma kümesi oluşturuldu. Bu kümede birinci vakit içinderda Zengezur koridorunun açılması konusunda çalışmalar yapıldı lakin haziran başında Ermenistan bu kümedeki iştirakini seçimler niçiniyle bitirdi. Haziran’da orada seçim yapıldı ve ağustos ortasında bu küme bir daha bir ortaya geldi. Gelecek ay bir daha bir ortaya gelecekler. Bu kümenin değerli bir format olduğunu düşünüyorum zira çabucak hemen bir sonuç olmasa da bir temas mevcut. Temas şimdiki durumda gerekli bir araçtır ve bu temaslarda pek fazlaca husus çözülebilir.
Biz Azerbaycan’da Zengezur koridorunun oluşturulmasına yönelik geniş çaplı çalışmalara başladık. Zengilan’a demiryolu ve karayolu yapılıyor, havalimanları inşa ediliyor. ötürüsıyla biz kendi topraklarımızdaki işleri 2 yıl içerisinde bitireceğimizi düşünüyorum zira buradaki işlerin hacmi hayli büyük. Ermenistan yerindeki demiryolu ve karayolunun uzunluğu 40 kilometredir. Bu 1 ila 1,5 yılda yapılabilir. Biz bunu bekliyoruz.
Bir yıl bile dolmadan işgalden kurtarılan topraklarda epey büyük projeler gerçekleştirdiniz. örneğin Fuzuli havalimanı 1 sene olmadan artık uçakların inip kalktığı bir proje haline geldi. Karayolları hakeza öylesine. Siz karayollarının Ermenistan sonuna kadar temelini attınız. O iş ilerliyor. Bu bahiste hayli büyük projeler yapıyorsunuz. Hem bu projelerden birebir vakitte o bölgede yaşayan Ermeniler var, onların geleceğiyle ilgili neler söyleye bilirsiniz?
Siz tam haklısınız. Biz vakit kaybetmeden, savaş biter bitmez harekete geçtik. Bu devletimizin gücünü gösterdi. Zira bu işleri görmek için yalnızca para yetmez. Kaynak, takım, takım, teknik imkanlar, yeterlilik olmalıdır. Biz tüm güçleri seferber ettik. Elektrikle ilgili hususları yıl sonuna kadar tamamlayacağız. Tüm bölgeye elektrik verilecek. Yol üretimleri da sürüyor.
Bunu her şeydilk evvel kendi vatandaşlarımız için yapıyoruz ki bu bölgeyi bir daha kuralım ve geçmiş mülteciler kısa vakitte oraya dönebilsin. Artık birinci pilot köy projesi Zengilan vilayetinde yıl sonunda ya da gelecek yılın başlarında hazır olacak. Karabağ’da yaşayan Ermeniler de bunu görüyor. Zira bizim televizyonlara bakıyor, radyolarımızı dinliyorlar. Burada hangi işlerin yapıldığını görüyorlar. Artık birkaç defa Ermeni halkından olanlar bireylerin bizim Şuşa’da askeri mevzilerimize gelerek onların da bu işlere alınmasını rica etmesi rastlantısal değil. Onlar orada işsiz güçsüz kalmış. İşsizlik, sefalet ve ümitsiz bir durumdalar. Biz buna olumlu yaklaşıyoruz. Lakin bunun yasal tarafının tam oturması lazım. Biz orada yaşayan Ermenileri kendi vatandaşımız olarak kabul ediyoruz. Onlar Azerbaycan toprağında yaşıyorlar. Karabağ her vakit Azerbaycan toprağı olmuştur. Sovyet periyodunda, evvelki devirde de, işgal devrinde de bu bu biçimdeydi. Biz onları Azerbaycan vatandaşı olarak görüyoruz. Yalnızca onlar bunu kabul etmeliler. Onlar bu Ermeni propagandasından kurtulmalılar. Onlar kendi geleceklerini, çocuklarının geleceğini sağlamalılar. Biz hazırız onları da işlere iştirakini sağlamaya. niye etmeyelim. Biz geleceğe stratejik açıdan barış prizmasıyla bakıyoruz. Zira ben tekrar savaş olmasın istiyorum. Ermenistan tarafında intikamcı akımlar baş kaldırmazsa biz tekrar savaş başlatmayacağız. Şayet Ermenistan’da bize karşı rastgele bir tehdit oluştuğunu görsek o tehdidi imha etmeliyiz. Bu bizim legal hakkımızdır. Lakin bu biçimde bir tehdit olmasa bizim öbür bir fikrimiz yok.
Karabağ’da yaşayan 25 bin Ermeni de inşaat, imar işlerinde yer alabilir. beraberinde gelecekte yaşadıkları yerlerde, köylerde onlar için imkanlar sağlarız. Karabağ ve Doğu Zengezur’la ilgili planlarımız göz önündedir. Ağdam kentinin master planı onaylandı. Yakın gelecekte Cebrayıl ve Fuzuli kentleri ile genel olarak vilayetlerin master planları onaylanacak. Bu bizim gücümüzü gösteriyor ve biz Ermenilerin Karabağ’da yaşadığı köylerde de bunları yapabiliriz. Ben zaferden daha sonra bölgelere onlarca sefer ettim. Orada Ermenilerin yaşadığı birtakım köylerde karşılaştığım görüntü beni hayretler içerisinde bıraktı. Beşere yakışmayan bir durum. Birtakım köylerde meskenler tahlil ediliyor. Meskenlerin yüzde 95’i faydasız. Yani orada hiç kimse yaşayamaz. Onlar yıkılmalıdır. bu biçimde rezil durumda 30 yıl yaşayan bir toplum gün yüzü görmek istiyor. Işık ise yalnız Azerbaycan’dan gelecek. Onlar için de bunun o kadar da kolay olmadığını anlamak gerekir. Burada psikoloji durum da dikkate alınmalıdır. Ama biz âlâ niyet sergiliyoruz ve onların keyifli ve refah içerisinde bir geleceğinin lakin Azerbaycan devletine bağlı olduğunu anlayacaklarını umuyorum.
Türkiye ile Azerbaycan’ın münasebetlerinin geleceğine ait neler düşünüyorsunuz?
Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, evvelki senelerda da yüksek platformlardan Azerbaycan’ın haklı davası hakkında hayli geniş bilgiler paylaşıyordu. Her vakit bu mevzu onun dış siyasetler ilgili bahisleri içinde bir numaralı sorundu. Bu defa artık zaferden daha sonra orada (BM Genel Kurulunda) bu kelamları söylemesi bizi sevindirdi. Bu bir sefer daha gösteriyor ki Recep Tayyip Erdoğan her vakit Azerbaycan’ın yanındadır.
Savaşın birinci saatlerinde o Azerbaycan’ın yalnız olmadığı, Türkiye’nin Azerbaycan’ın yanında olduğunu belirtmişti ve bu bize ek güç vermişti, manevi güç vermişti. Türkiye’nin Azerbaycan için Azerbaycan’ın da Türkiye için ne kadar yakın ve candan bir ülke olduğunu biliyorsunuz. 10 yıllar boyunca biz büyük yol kat ettik ve bağlantılarımızı en yüksek seviyeye çıkarttık. Dünya çapında buna benzeri iş birliği, dostluk ve kardeşlik örneği olmadığını söylemiştim. Tarihleri, etnik kökenleri, lisanları tıpkı olan epeyce ülkelerin olduğunu lakin onlar içinde ne kadar ihtilaf, güvensizlik ve sorun olduğunu da söylemiştim. Etnik, dini, kültürel köklerin o ülkelerin kardeş ülke olacağı manasına gelmiyor. bu biçimde örnekler fazlacatur. Hem Orta Doğu’da hem post Sovyet yerinde. Çok kuvvetli bir tarihi ve kültürel temel üzerinde bu biçimde hoş bağlantılar sarayını inşa etmek bizim özel hizmetimizdir. Hem Sayın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın tıpkı vakitte benim. Burada tevazudan uzak olmalıyım, bu gerçektir. İkinci Karabağ savaşı bunu bir defa daha gösterdi. Türkiye bizim yanımızda olarak tüm dünyaya ileti vermiş oldu ki ‘karışmayın, müdahale etmeyin, Azerbaycan hak yolundadır. Şayet karışırsanız, müdahale ederseniz Türkiye’yi nazaranceksiniz.’ Bu olağan olarak fazlaca büyük üstünlük ve avantajdı.
2. Karabağ Savaşı’ndan daha sonra ilgilerimiz daha da yüksek basamağa çıktı. Savaş bittikten daha sonra Sayın Cumhurbaşkanını Şuşa’ya davet ettim. O Şuşa’ya gelinceye kadar öteki ülkelerden kimsenin Şuşa’ya gitmeyeceğini söylemiştim. Hatta Türkiye’den gelenler olmuştu, oraya gitmek istiyorlardı. Onlara söylemiş oldum ki ‘teşekkür ederim ama bekleyin. Kardeşim gelsin, Şuşa’ya gitsin daha sonrasında yolunuz açıktır.
Şuşa Beyannamesinin imzalanması bizim ilgilerimizi daha yüksek seviyeye çıkardı. Şuşa Beyannamesi ile ‘de-facto’ olan ilgilerimizi ‘de-jure’ düzebir daha, müttefiklik düzebir daha yükselttik. aslına bakarsanız her alanda müttefiklik bağlantıları içerisindeydik. Ancak biz bunun resmiyete dönüştürdük. Bu gelecek faaliyetlerimiz için bir yol istikametidir. Biz bu yolla gideceğiz. Günden güne pekişen münasebetler, artan ortak projeler, bizim dayanışmamız ve kardeşliğimizin tüm komşularımız için örnek olduğunu düşünüyorum. Tüm komşularımız şayet ilgilerini Türkiye ile Azerbaycan üzere kursaydı bu biçimde dünyada hiç bir savaş olmazdı.
‘Budur Azerbaycan, budur Azerbaycan halkı’
İşgalden kurtarılan bölgelere sık sık gidiyorsunuz. İmgeler paylaşılıyor. İmajları paylaşan da sizin direktörünüz olarak bölgede bulunan Sayın Mihriban Aliyeva. İmajları onun paylaşımlarıyla alıyoruz. Azerbaycan’da birebir vakitte Türkiye’de sizin oradaki diyaloglarınız, hareketleriniz epeyce sempatik karşılanıyor. Bununla ilgili neler söylersiniz?
Bu kendi resen oluştu. Doğal olarak oluştu, bunu planlamıyorduk. Biz birinci kere Şuşa’ya gittiğimizde Bakü’den epeyce erken çıkmıştık. Zira bu biçimde yol fazlaca uzundur. bu biçimde bir Zafer yoluyla Fuzuli’den Şuşa’ya neredeyse 3 saate gitmiştik. Yollar kar ve buz tutmuştu. Sabah erkenden çıkmıştık ve hava karanlıktı. Hava aydınlandıkça fazlaca hoş görüntü oluştu ve Mihriban hanım kendi telefonuyla çekmeye başladı. Beni çekti, bende dedim ki yolumuz Şuşa’yadır. bu biçimde başladı. Bu bir özel teşebbüstür zira benim ziyaretlerimi ekseriyetle resmi heyet çekiyor. Buysa yeni bir yaklaşımdır. Biliyorum ki birçok kimsenin güzeline gitti bu. Bizim de güzelimize gitti. Bu kelamları söylerken benim gözümün önüne en evvel o bölgelerde hayatış beşerler geliyordu. Ben her şeydilk evvel onlar için bunu söylüyordum. Zira onlar hasret içerisindeydi. 30 yıl hasret içerisindeydiler. Ve ben oraya gelmişim bu binayı görüyorum, o görmüyor. O bizim gözlerimizle onu görmeli. Her vakit gözümün önünde onlar vardı. O kadar eziyet çektiler. Ama dik durdular, sağlam durdular. Budur Azerbaycan, budur Azerbaycan halkı…Sizi duygulandırdım ben.
Haber Sitelerinden Alıntı Yapılmıştır.