Kırık cam ya da pencere, Amerikalı kabahat psikoloğu Philip Zimbardo’nun 1969 yılında yapmış olduğu bir deneyden esinlenen ve kentsel bozukluk üzerine açıklamalar yapan bir teoridir. Teorinin farklı yanı aslında bu yazıyı okudukça Türkiye’de ne kadar geçerli bir teori olduğunu fark edecek ve kent hayatımızı derinden sorgulayacaksınız. Son vakit içinderda başta İstanbul olmak üzere Türkiye’de cürüm oranlarının artışını bu teoriyle açıklamak mümkündür. Yazıyı okuyunca ne dediğimi anlayacaksınız.
İyi okumalar dilerim.
Öncelikle teorinin özetlemek gerekirse bir tarifini yapalım.
Kırık cam teorisi ya da başka ismiyle kırık pencere teorisi, insanları suça iten faktörler ve hatası engelleyen durumlar üzerine ortaya konmuş bir teoridir. Teori, insanların ya da yalnızca bir kişinin cürüm işlemesinin diğerlerini nasıl suça teşvik edici olduğunu açıklar. ABD’li kabahat psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında yaptığı bir çalışma ile bu teoriye ismini vermese bile mevzuyu ortaya atar.
Zimbardo teoriyi kanıtlamak için bir deney yapmaya karar verir.
Zimbardo, bir deney çalışması yapmak için iki küme seçer. Toplumun hata oranının yüksek olduğu getto diye tabir edilen ve maddi durumun makus olduğu Bronx bölgesini ve yüksek hayat standartlarına sahip olan, daha ayrıcalıklı bölümlerin yaşadığı Palo Alto bölgesini temel alır. Bu bölgelere 1959 model, plakasız ve kaputu açık birer otomobil bırakır.
Başka birinin yaptığı kabahati onlar da yapmaya başladılar.
Arabaların bırakılmasından üç gün daha sonra Bronx bölgesindeki otomobil büsbütün yağmalanmış ve epey makûs biçimdeyken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamıştır bile. Bunun kararında Zimbardo ve birkaç yardımcısı sağlam olan aracın yanına sarfiyat ve bir alet sayesinde araca ziyan verir. Birkaç darbeden daha sonra Palo Alto’da yaşayan beşerler da araca ziyan vermeye başlar ve bir süre daha sonra araba büyük hasar almış olur.
Bir cam kırılırsa öbürleri de onu takip eder.
Bu deneyin kararında Philip Zimbardo şu sonuca ulaşır: “İlk camın kırılmasına ya da çevreyi kirleten birinci duvar yazısına müsaade vermemek gerek. Aksi biçimde makûs gidişatı engelleyemeyiz.”
Başka iki sosyolog kırık camlar teorisini cürüm terminolojisine dahil etmiştir.
1982 yılında Kelling ve James Atlantic Monthly dergisinde “Kırık Camlar – Polis ve Mahalle Güvenliği” isimli bir makale yazmış ve teori günümüzdeki formunu almaya başlamış. Kelling ve James’in makalesinde Zimbardo’nun denebir daha işaret ederek mesela bir binanın “bir penceresinin kırılması ve tamir edilmemesi durumunda yakında tüm pencerelerinin kırılacağı” konusunda hemfikir olmuşlardır. Bu tarihten daha sonra da kırık cam teorisi hata teorisi olarak kullanılmıştır.
Bir sorun çabucak çözülmezse bunu başka sıkıntılar izler. Bizdeki “yılanın başını küçükken ezeceksin” mantığına benziyor.
Bu teoriye göre kırık cam kırık kalmaya devam ederse bu onunla kimsenin ilgilenmediği manasına gelir. Kırık cam insanlara “ne istersen yap zira kimse bunu umursamıyor” sinyalini verir. ötürüsıyla herkes tarafınca görülebilen küçük bozulmalar, eksiklikler, düzensizlikler (kırılan camlar) derhal onarılmadığında bu durum zincirleme ve sarmal bir tesire niye olur. O denli ki olağanda kurallara uyması beklenen şahıslar de bu zincirleme tesire dahil olur.
Bir defadan bir şey olmaz dememek gerekiyor.
Kırık cam teorisi anlayışının temelinde “Taviz, odunu doğurur.” kanısı vardır. Teori bu anlayışın ne kadar hakikat olduğunu deliller ve bir defadan bir şey olmaz demenin ne kadar yanlış olduğunu gösterir. Bu teori yalnızca bilim dünyasını ilgilendirmekle kalmamış, biroldukça lokal polis teşkilatı kırık camların değerini keşfedip görmezden gelinen küçük kabahatler konusunda daha dikkatli olmaya başlamıştır. Örneğin New York polisi, evvel küçük cürümlerin peşine düşmüştür. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girişlerine tuvaletini yapanları ve kamu malına ziyan verenleri yakalayıp haklarında süreç yapmıştır.
Küçük bir sorun çabucak sonrasında büyük bir meseleye dönüşür.
Kırık cam teorisi yalnızca cürüm konusu ile hudutlu değildir. Bilhassa rekabetin hükümran olduğu iş yerlerinde başarısızlığın ve randımanın düşmesinin niçinlerini anlamak için de bu teoriden faydalanılır. ömrün her alanında karşımıza çıkan ve küçük problemlerin büyük meselelere dönüşmesine niye olan kırık camları Amerikalı müellif Micheal Levine birfazlaca örnekle açıklamıştır.
Kırık cam teorisini günlük ömrün her alanında örneklendirebiliriz.
Büyük bir restoran zincirinin bir şubesinde tuvalet kağıdı tükendiyse restoran sahiplerinin müşteri muhtaçlıklarını önemsemediğini gösterir. bu biçimdelikle, müşteri bu restoranda yemeklerin uygun biçimde hazırlanmadığını düşünebilir. İtibarlı bir giysi mağazasındaki ilgisiz bir kasiyer bir kırık cam örneğidir. Üzerinde agresif bir slogan olan bir tişört ile çalışan kişi birtakım müşterilerin diğer dükkanlardan alışveriş yapmasına yol açar ve müşteriyi uzaklaştırır. Reyonlarda berbat sergilenmiş bir eser ‘kırık cam’ olabilir. Müşteri eseri niye iade edemediğini sorduğunda “kural bu” denmesi “kırk cam” olabilir. Güzel hazırlanmamış bir menü ‘kırık cam’ olabilir. Bir çalışan bir şirkete ne münasebetle olursa olsun ziyan vermeye başlamışsa bu da bir kırık cam örneğidir.
Ortamdaki düzensizlik kabahat oranını ikiye katlıyor.
Düzensizlik ile kabahat oranı içindeki alakayı açıklamak isteyen Keizer ve arkadaşları bunun için bir deney yapmıştır. İki farklı etrafta dışarı sarkacak ve ortasında görülecek biçimde 5 Euroluk banknotlar bulunan zarfları posta kutularına yerleştirmişler ve oradan geçenlerin ne kadarının bu zarfları çalacaklarını gözlemlemişlerdir. Yoldan geçenlerden geniş bir kümenin (%13), bu zarfları aldığı ortaya çıkmıştır. Şayet posta kutusu grafitiyle kaplıysa, yani üzeri yazıyla boyanmışsa hırsızlık yapanların oranı ikiye katlanmıştır.
Önemli olan kırık camlar değil, ilettikleri bildiridir.
Kırık cam teorisine göre cürümle gayrette, kentlerin tertipli ve bakımlı olması çok değerlidir. Yani teori bir kentte yaşayanların, o kentin düzenliliği ölçüsünde toplumsal yaşama uyumlu ve düzgün davranacaklarını ileri sürer. Pak ve sistemli bir etraf, o bölgenin izlendiğini ve yasa dışı davranışlara müsaade verilmeyeceğini bildirir. Aksine, bakımsız bir etraf, terkedilmiş binalar, duvar yazıları, çöp yığınları bölgenin izlenmediği ve orada yaşayanların sorumsuz davrandıkları sinyalini vermektedir.
Erkenden müdahale etmek cürümleri önlüyor diyor eski belediye lideri.
Eski New York Belediye Lideri Rudy Giuliani’ye New York’ta işlenen kabahatlerle nasıl uğraş ediyorsunuz diye sorulduğunda şu karşılığı vermiştir. ‘Metruk bir bina düşünün. Binanın camlarından biri bile kırık olsa, o camı çabucak tamir ettirmezseniz, hayli kısa müddette, oradan geçen herkes bir taş atıp, binanın tüm camlarını kırar. Ben birinci cam kırıldığında çabucak tamir ettirdim. Bir elektrik direğinin tabanına ya da bir binanın köşesine, biri, bir torba çöp bıraksın. O çöpü çabucak oradan kaldırmazsanız, her geçen, çöpünü oraya bırakır ve hayli kısa bir müddetde dağlar üzere çöp birikir. Ben birinci konan çöp torbasını kaldırttım.’
Siz bu teori hakkında ne düşünüyorsunuz? Bilhassa İstanbul üzere büyük kentlerde ya da Türkiye’nin öbür yerlerine uygulansa kusursuz sonuç vermez mi? Kanılarınız kıymetli, o yüzden yorumlarınızı bekliyorum.
İyi okumalar dilerim.
Öncelikle teorinin özetlemek gerekirse bir tarifini yapalım.
Kırık cam teorisi ya da başka ismiyle kırık pencere teorisi, insanları suça iten faktörler ve hatası engelleyen durumlar üzerine ortaya konmuş bir teoridir. Teori, insanların ya da yalnızca bir kişinin cürüm işlemesinin diğerlerini nasıl suça teşvik edici olduğunu açıklar. ABD’li kabahat psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında yaptığı bir çalışma ile bu teoriye ismini vermese bile mevzuyu ortaya atar.
Zimbardo teoriyi kanıtlamak için bir deney yapmaya karar verir.
Zimbardo, bir deney çalışması yapmak için iki küme seçer. Toplumun hata oranının yüksek olduğu getto diye tabir edilen ve maddi durumun makus olduğu Bronx bölgesini ve yüksek hayat standartlarına sahip olan, daha ayrıcalıklı bölümlerin yaşadığı Palo Alto bölgesini temel alır. Bu bölgelere 1959 model, plakasız ve kaputu açık birer otomobil bırakır.
Başka birinin yaptığı kabahati onlar da yapmaya başladılar.
Arabaların bırakılmasından üç gün daha sonra Bronx bölgesindeki otomobil büsbütün yağmalanmış ve epey makûs biçimdeyken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamıştır bile. Bunun kararında Zimbardo ve birkaç yardımcısı sağlam olan aracın yanına sarfiyat ve bir alet sayesinde araca ziyan verir. Birkaç darbeden daha sonra Palo Alto’da yaşayan beşerler da araca ziyan vermeye başlar ve bir süre daha sonra araba büyük hasar almış olur.
Bir cam kırılırsa öbürleri de onu takip eder.
Bu deneyin kararında Philip Zimbardo şu sonuca ulaşır: “İlk camın kırılmasına ya da çevreyi kirleten birinci duvar yazısına müsaade vermemek gerek. Aksi biçimde makûs gidişatı engelleyemeyiz.”
Başka iki sosyolog kırık camlar teorisini cürüm terminolojisine dahil etmiştir.
1982 yılında Kelling ve James Atlantic Monthly dergisinde “Kırık Camlar – Polis ve Mahalle Güvenliği” isimli bir makale yazmış ve teori günümüzdeki formunu almaya başlamış. Kelling ve James’in makalesinde Zimbardo’nun denebir daha işaret ederek mesela bir binanın “bir penceresinin kırılması ve tamir edilmemesi durumunda yakında tüm pencerelerinin kırılacağı” konusunda hemfikir olmuşlardır. Bu tarihten daha sonra da kırık cam teorisi hata teorisi olarak kullanılmıştır.
Bir sorun çabucak çözülmezse bunu başka sıkıntılar izler. Bizdeki “yılanın başını küçükken ezeceksin” mantığına benziyor.
Bu teoriye göre kırık cam kırık kalmaya devam ederse bu onunla kimsenin ilgilenmediği manasına gelir. Kırık cam insanlara “ne istersen yap zira kimse bunu umursamıyor” sinyalini verir. ötürüsıyla herkes tarafınca görülebilen küçük bozulmalar, eksiklikler, düzensizlikler (kırılan camlar) derhal onarılmadığında bu durum zincirleme ve sarmal bir tesire niye olur. O denli ki olağanda kurallara uyması beklenen şahıslar de bu zincirleme tesire dahil olur.
Bir defadan bir şey olmaz dememek gerekiyor.
Kırık cam teorisi anlayışının temelinde “Taviz, odunu doğurur.” kanısı vardır. Teori bu anlayışın ne kadar hakikat olduğunu deliller ve bir defadan bir şey olmaz demenin ne kadar yanlış olduğunu gösterir. Bu teori yalnızca bilim dünyasını ilgilendirmekle kalmamış, biroldukça lokal polis teşkilatı kırık camların değerini keşfedip görmezden gelinen küçük kabahatler konusunda daha dikkatli olmaya başlamıştır. Örneğin New York polisi, evvel küçük cürümlerin peşine düşmüştür. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girişlerine tuvaletini yapanları ve kamu malına ziyan verenleri yakalayıp haklarında süreç yapmıştır.
Küçük bir sorun çabucak sonrasında büyük bir meseleye dönüşür.
Kırık cam teorisi yalnızca cürüm konusu ile hudutlu değildir. Bilhassa rekabetin hükümran olduğu iş yerlerinde başarısızlığın ve randımanın düşmesinin niçinlerini anlamak için de bu teoriden faydalanılır. ömrün her alanında karşımıza çıkan ve küçük problemlerin büyük meselelere dönüşmesine niye olan kırık camları Amerikalı müellif Micheal Levine birfazlaca örnekle açıklamıştır.
Kırık cam teorisini günlük ömrün her alanında örneklendirebiliriz.
Büyük bir restoran zincirinin bir şubesinde tuvalet kağıdı tükendiyse restoran sahiplerinin müşteri muhtaçlıklarını önemsemediğini gösterir. bu biçimdelikle, müşteri bu restoranda yemeklerin uygun biçimde hazırlanmadığını düşünebilir. İtibarlı bir giysi mağazasındaki ilgisiz bir kasiyer bir kırık cam örneğidir. Üzerinde agresif bir slogan olan bir tişört ile çalışan kişi birtakım müşterilerin diğer dükkanlardan alışveriş yapmasına yol açar ve müşteriyi uzaklaştırır. Reyonlarda berbat sergilenmiş bir eser ‘kırık cam’ olabilir. Müşteri eseri niye iade edemediğini sorduğunda “kural bu” denmesi “kırk cam” olabilir. Güzel hazırlanmamış bir menü ‘kırık cam’ olabilir. Bir çalışan bir şirkete ne münasebetle olursa olsun ziyan vermeye başlamışsa bu da bir kırık cam örneğidir.
Ortamdaki düzensizlik kabahat oranını ikiye katlıyor.
Düzensizlik ile kabahat oranı içindeki alakayı açıklamak isteyen Keizer ve arkadaşları bunun için bir deney yapmıştır. İki farklı etrafta dışarı sarkacak ve ortasında görülecek biçimde 5 Euroluk banknotlar bulunan zarfları posta kutularına yerleştirmişler ve oradan geçenlerin ne kadarının bu zarfları çalacaklarını gözlemlemişlerdir. Yoldan geçenlerden geniş bir kümenin (%13), bu zarfları aldığı ortaya çıkmıştır. Şayet posta kutusu grafitiyle kaplıysa, yani üzeri yazıyla boyanmışsa hırsızlık yapanların oranı ikiye katlanmıştır.
Önemli olan kırık camlar değil, ilettikleri bildiridir.
Kırık cam teorisine göre cürümle gayrette, kentlerin tertipli ve bakımlı olması çok değerlidir. Yani teori bir kentte yaşayanların, o kentin düzenliliği ölçüsünde toplumsal yaşama uyumlu ve düzgün davranacaklarını ileri sürer. Pak ve sistemli bir etraf, o bölgenin izlendiğini ve yasa dışı davranışlara müsaade verilmeyeceğini bildirir. Aksine, bakımsız bir etraf, terkedilmiş binalar, duvar yazıları, çöp yığınları bölgenin izlenmediği ve orada yaşayanların sorumsuz davrandıkları sinyalini vermektedir.
Erkenden müdahale etmek cürümleri önlüyor diyor eski belediye lideri.
Eski New York Belediye Lideri Rudy Giuliani’ye New York’ta işlenen kabahatlerle nasıl uğraş ediyorsunuz diye sorulduğunda şu karşılığı vermiştir. ‘Metruk bir bina düşünün. Binanın camlarından biri bile kırık olsa, o camı çabucak tamir ettirmezseniz, hayli kısa müddette, oradan geçen herkes bir taş atıp, binanın tüm camlarını kırar. Ben birinci cam kırıldığında çabucak tamir ettirdim. Bir elektrik direğinin tabanına ya da bir binanın köşesine, biri, bir torba çöp bıraksın. O çöpü çabucak oradan kaldırmazsanız, her geçen, çöpünü oraya bırakır ve hayli kısa bir müddetde dağlar üzere çöp birikir. Ben birinci konan çöp torbasını kaldırttım.’
Siz bu teori hakkında ne düşünüyorsunuz? Bilhassa İstanbul üzere büyük kentlerde ya da Türkiye’nin öbür yerlerine uygulansa kusursuz sonuç vermez mi? Kanılarınız kıymetli, o yüzden yorumlarınızı bekliyorum.